TÌNH THẦY TRÒ

Tùy bút Huỳnh Công Ân

Phần 1: Gặp lại học trò cũ

“Không thầy đố mầy làm nên”

..........

“Muốn con hay chữ phải yêu lấy thầy”

(Ngạn ngữ Việt Nam)

Truyền thống “tôn sư trọng đạo” của người Việt Nam từ xưa đến nay vẫn được mọi người gìn giữ. Vì vậy, dù tới nay tôi đã xa bục giảng gần 40 năm nhưng mối tình cảm sư đệ của tôi với các em học sinh cũ vẫn luôn nồng ấm. Nói thật lòng, cũng nhờ sự phát triền của mạng internet nên mọi người có thể liên lạc với nhau dù mỗi người ở một nơi xa cách nhau vạn dặm.

Nhớ sau ngày 30/4/75, sau khi đi “học tập cải tạo” về, tôi lên thăm lại Biên Hoà nơi tôi đã gắn bó với nghề dạy học 6 năm trời. Tôi lang thang trong thành phố Biên Hoà mà cảm thấy mình là kẻ xa lạ. Trong số những người đi cùng chiều hay ngược chiều với tôi, tôi không gặp ai là học trò cũ của mình.

Họp măt với các học sinh Trà Vinh

Bẵng đi hơn hai mươi năm trời ở nước ngoài, năm 2008 tôi về thăm lại quê hương mong tìm gặp những thân tình cũ. Tôi tổ chức một tiệc sinh nhật ở khách sạn nhờ người nhà tìm mời bạn bè cũ của tôi rồi nhờ họ tìm mời các học trò cũ của tôi. Kết quả, ngoài người thân trong gia đình tôi, một số đồng nghiệp ở trường Nguyễn Trãi và trường Vĩnh Bình, tôi chỉ gặp được một số em học trò cũ ở Trà Vinh. Tôi không gặp được một em học sinh nào của tôi ở trường Ngô Quyền, Biên Hoà và nhứt là không gặp một em học sinh trường Nguyễn Trãi nào cả mặc dù tôi đang ở quận 4.

Họp mặt với các học sinh Ngô Quyền, Biên Hoa

Tình cờ năm 2009, qua email em Nguyễn Hồng Đức, lúc đó là bác sĩ trưởng khoa ngoại trú ở bệnh viện Hồng Bàng cho biết em là học sinh cũ của tôi ở trường trung học Ngô Quyền Biên Hoà trong đầu thập niên 1970. Năm sau, khi tôi về Việt Nam, Đức đem xe hơi đến đón tôi đưa lên Biên Hoà gặp một số em học sinh cũ khác của tôi.

Họp mặt các học sinh Nguyễn Trãi

Mãi đến năm 2013, cũng qua email, em Nguyễn Thị Diễm, cựu học sinh trường trung học Nguyễn Trãi liên lạc được với tôi . Năm đó, khi tôi về Việt Nam một số em như Nguyệt, Hưng, Bích...hẹn gặp tôi ở quán cà phê Trung Nguyên ở đường Hoàng Diệu. Thật tình mà nói tôi không nhận ra được em nào vì suốt cuộc đời dạy học tôi có hàng ngàn học trò cũ làm sao tôi nhớ hết, nhứt là khi học với tôi các em còn là những thiếu niên 15, 16 tuổi mà nay em nào cũng đã qua tuổi trung niên. Nhưng tình cảm thầy trò ngày xưa giờ đây khắn khít hơn vì các em đã trải qua những thăng trầm của cuộc sống như tôi nên chúng tôi dễ thông cảm hơn và tôi xem các em như những người bạn vong niên. Ngày xưa, tôi truyền thụ kiến thức chuyên ngành cho các em, nghĩa là chỉ là một sự trao đổi một chiều. Ngày nay, nếu tôi có những tâm tình kể lại cho các em thì các em cũng có những trải nghiệm cuộc sống nói cho tôi nghe.

Từ đó, mỗi lần về Việt Nam tôi không còn thấy lạc lỏng như những năm mới về. Khi thì các em học sinh cũ trên Biên Hoà mời lên dự buổi họp mặt của các em, khi thì các em ở Trà Vinh mời xuống chơi. Nhứt là các em trường Nguyễn Trãi ở ngay quận nhà, cách một hai bữa lại mời tôi ra uống cà phê tán gẫu với các em, thỉnh thoảng các em tổ chức họp mặt tại các nhà hàng hay đi chơi xa không quên mời tôi tham dự.

Tôi thấy mình được các em học sinh cũ ưu ái vì các em đã tâm niệm câu “nhứt tự vi sư, bán tự vi sư” và từ đó cảm thầy mình vô vàn hạnh phúc.

Nhưng cũng vì đó mà tôi cảm thấy áy náy vì ở thế hệ tôi giữa thầy trò còn có sự ngăn cách. “Quân, sư, phụ” là những biểu tượng tôn kính của ngày xưa vẫn còn phổ biến trong giai đoạn tôi còn là học sinh. Tôi nhớ hồi còn học tiểu học, mỗi lần tình cờ gặp ông thầy ngoài đường tôi sợ run, không dám chạm mặt, có khi còn tìm cách lẫn tránh.

Bây giờ khi đã làm thầy tôi mới thấy tiếc mình đã không được gần gũi với các ông thầy của mình một cách cởi mở như thế hệ sau này. Giờ đây, hình ảnh những ông thầy của tôi lần lượt hiện ra trong ký ức như một cuốn phim quay ngược thời gian.

Phần 2: Các ông thầy của tôi

“Trọng thầy mới được làm thầy”

(Ngạn ngữ Việt Nam)

Ở bậc tiểu học, tôi không nhớ hết những ông thầy của mình ở trường tiểu học Cao Văn, đường Tôn Đản gần ngả ba giáp với đường Trịnh Minh Thế, tuy mỗi lớp chỉ học với một thầy. Tôi chỉ nhớ có học với cậu tư tôi và thầy Năm tức là ông đốc (nói tắt chữ đốc học dịch từ tiếng Pháp directeur de l’école). Như tôi đã nói ở phần trước, ở thế hệ tôi và ở cấp tiểu học, học sinh rất sợ ông thầy, sợ hơn cha mình không phải vì bị thầy đánh phạt khi phạm lỗi hay không thuộc bài mà vì các ông thầy rất nghiêm khắc.

Thầy Thẩm Thệ Hà

Sau khi đậu bằng tiểu học năm 1955, tôi học ở trường trung học Nguyễn Văn Khuê ở trên đường Nguyễn Thái Học gần chợ Cầu Muối. Ở trung học, tôi học với nhiều thầy, mỗi thầy phụ trách một môn. Do đó, thời gian đã quá lâu tôi không còn nhớ hết tên các ông thầy của tôi. Ở bậc trung học đệ nhứt cấp (từ lớp đệ thất đến đệ tứ), tôi nhớ có học với thầy Đức môn quốc văn và Hán Văn. Thầy chỉ có bằng tú tài Hán Việt nhưng dạy môn quốc văn rất hấp dẫn nên ảnh hưởng đến sở thích văn chương của tôi sau này. Tôi cũng có học quốc văn với thầy Thẩm Thệ Hà (về sau nghe nói thầy vào bưng) và thầy Lưu Trung Khảo. Năm 2014 tôi sang nam Cali dự buổi họp mặt toàn thế giới của hội cựu học sinh Nguyễn Trãi có gặp lại thầy và chụp một tấm hình với thầy. Sau đó, tôi được tin thầy mất.

Thầy Lưu Trung Khảo và tôi

Suốt thời gian học bậc đệ nhứt cấp, sức học tôi tầm thường vì ham chơi hơn ham học. Tôi chỉ thích học môn quốc văn và địa lý. Tôi thích vẽ bản đồ, tôi mua tập vỡ giấy cứng để vẽ nộp thầy và lần nào cũng được 19 hay 20 điểm (ngày trước thang điểm là 20). Nhờ thích môn địa lý mà sau này tôi rành địa lý các nước trên thế giới hơn cả một người bạn đồng nghiệp của tôi dạy môn sử địa . Mỗi khi thi đọc tên thủ đô các nước nhứt là các nước ở Phi Châu thì anh bạn tôi phải chịu thua tôi.

Thời đó, Pháp Văn là ngoại ngữ chính học sinh phải học từ khi còn ở bậc tiểu học. Trong kỳ thi Trung Học Đệ Nhứt Cấp, thí sinh phải làm một bài luận văn bằng tiếng Pháp mô tả hay kể chuyện và một bài dịch từ tiếng Pháp sang tiếng Việt. Tôi còn nhớ đề thi niên khoá 1958-1959 bài luận tiếng Pháp bắt thí sinh mô tả một quán trọ (Décrivez une auberge) mà có nhiều người còn chưa hiểu nghĩa chữ auberge là gì!!! Đi thi về tôi đưa tờ nháp cho cậu tôi, trước học chương trình Pháp coi lại và tôi bị cậu chê là viết sai tùm lum. Như đã nói trên, ở tuổi 14-15, vì ham chơi nên học kém, tôi rớt kỳ thi đó. May mắn thời đó, mỗi kỳ thi được tổ chức hai kỳ, nếu rớt kỳ thứ nhứt thì sẽ thi lại kỳ thi thứ hai cách sau độ 3 tháng. Năm đó tôi không được nghỉ hè, phải học lớp luyện thi cũng tại trường Nguyễn Văn Khuê.

Thầy Đinh Văn Lô (sau là hiệu trưởng trường Cần Giuộc) chỉ cho học sinh phương pháp giải toán động tử bằng cách lập bảng rất hay. Còn thầy dạy Pháp văn hướng dẫn cách làm bài luận bằng tiếng Pháp đơn giản và ít bị lỗi văn phạm. Nhờ vậy khoá thi kỳ 2 tôi đậu. Cám ơn các thầy.

Thầy Nguyễn Vỹ

Thi đậu bằng Trung Học Đệ Nhất Cấp, tôi có đà và bắt đầu ham học. Năm đệ tam (lớp10), cũng ở trường Nguyễn Văn Khuê tôi học toán với thầy Nguyễn Ngọc Ảnh (anh họ thầy Nguyễn Văn Khuê), quốc văn với thầy Nguyễn Vỹ, chủ nhiệm tạp chí Phổ Thông. Thầy Vỹ mất trong một tại nạn lưu thông trên tuyến đường Sài Gòn Mỹ Tho khi xuống Mỹ Tho dạy học. Tôi học lý hoá với thầy Hà Huy Phiến, Pháp văn với thầy Kiều Công Gia...Năm đệ nhị tôi học với những thày nổi tiếng ở các trường tư như thầy Phạm Huy Ngà dạy hình học không gian, thầy Kiều Thế Đức dạy Đại Số, thầy Trương Đình Ngữ dạy Vật Lý, thầy Hà Như Chi dạy quốc văn. Thầy Hà Như Chi là dân biểu quốc hội. Mỗi lần phát bài làm nghị luận văn chương, tôi đều được điểm cao nhứt và bài làm của tôi được đọc cho cả lớp nghe. Ban đêm, tôi học thêm lớp Anh Văn mở tại trường với nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ có giờ luyện giọng với một người Mỹ.

Thầy Hoàng Thi Thơ

Sau 1975, khi tôi mở quán ăn ở đường Cô Giang, gần chợ Cầu Muối, một hôm bạn tôi đi với thầy Trương Đình Ngữ đến quán tôi ăn uống. Vì thầy Ngữ dạy chung với bạn tôi ở trường Lê Thị Hồng Gấm ( trước 1975 là trường Regina Mundi) nên gọi thầy Ngữ bằng anh, nhưng tôi vẫn xưng hô với thầy bằng thầy và em. Rất tiếc, có một lần thầy Ngữ qua Canada thăm các bạn tôi mà họ không báo cho tôi để gặp thầy. Nay thầy đã mất.

Về thầy Phạm Huy Ngà, tôi có đọc trên mạng một người học trò cũ kể lại rằng sau những chuyến vượt biên thất bại, thầy bị bệnh phải ngồi xe lăn và không còn nói được. Tôi nghiệp và thương thầy quá.

Năm 1961, tôi đậu bằng Tú Tài 1 dễ dàng ngay khoá 1. Sau đó, tôi nộp dơn vào học lớp đệ nhứt trường công lập Chu Văn An.

Trường Chu Văn An theo đoàn người di cư năm 1954 vào Sài Gòn “tạm trú” ở khu vực trường Pétrus Ký. Lúc tôi vào học (niên khoá 1961-1962), trường đã có cơ sở ở gần nhà thờ Ngả Sáu, nhưng thỉnh thoảng lớp tôi quay lại học một vài buổi học ở khu vực trường Pétrus Ký, gần sân banh của trường.Thầy Trần Văn Việt là hiệu trưởng, thầy Nguyễn Văn Kỷ Cương là giám học và thầy Lãng là tổng giám thị. Tôi học lớp đệ nhứt B6. Đa số học sinh ở đây là người Bắc di cư. Trường Chu Văn An và trường Pétrus Ký là hai trường đào tạo các học sinh giỏi nhứt của Sài Gòn nói riêng và Việt Nam nói chung, về sau họ trở thành những cán bộ nồng cốt của miền Nam trong mọi lãnh vực.

Thầy hiệu trưởng Trần Văn Việt

Ở lớp 12 ban toán (ban B), chúng tôi học 7 môn toán: hình học, hình học giải tích, cơ học, lượng giác, đại số, số học và thiên văn. Số học là môn khó nhứt và hình học là môn hấp dẫn nhứt trong chương trình toán lớp 12 B. Suốt năm học tôi say mê với vòng tròn 9 điểm và đường thẳng Euler, những phép biến đổi: tịnh tiến, vị tự, đồng dạng, nghịch đảo. Gay go nhứt là phép đồng dạng và kỳ diệu nhứt là phép nghịch đảo biến đường thẳng thành vòng tròn và ngược lại. Tôi say mê môn hình học đến nỗi cả hơn 800 bài tập trong cuốn Géométrie Élémentaire của Lebossé tôi giải hết, không thoả mãn tôi tìm đề toán ở các sách khác để làm. Tết đến, tôi chỉ nghỉ một ngày mồng một, ngày mồng hai tôi đã vào bàn học làm toán. Bởi vậy khi vào thi Tú Tài 2, gặp đề bài toán mình đã từng làm qua tôi chỉ mất một giờ rưởi để làm xong trong khi thời gian thi ấn định là 3 giờ và khi dự thi tuyển vào ban toán trường đại học sư phạm Sài Gòn tôi cũng không lúng túng trước đề thi hóc búa ở đây.

Thầy dạy tôi môn hình học là một kỹ sư công chánh có nhà ở trong khu thương cảng Sài Gòn, gần cầu Tân Thuận, quận 4. Tôi và một vài bạn học có đến thăm thầy tại nhà. Đó là một căn phố trong cư xá dành cho nhân viên của thương cảng xây dựng từ thời Pháp, lịch sự và quý phái. Thầy mời nước và cho chúng tôi nghe những bản nhạc thính phòng rất hay.

Thầy giám học Nguyễn Văn Kỷ Cương

Thầy Nguyễn Văn Kỷ Cương, sau này là một thượng nghị sĩ , dạy tôi môn hình học giải tích. Thầy định cư ở Toronto, Canada. Có lần tôi từ Montréal sang Toronto chơi và thăm bạn tôi là Nguyễn Bình Tưởng. Chúng tôi đi ăn quán phở Linh của ca sĩ Giao Linh ở đường College có gặp và chào hỏi thầy ở đó. Thầy Cương lúc đó còn sỏi lắm. Ít năm sau tôi nghe tin thầy mất.

Thầy Đổ Minh Tiết, một giáo sư toán trẻ tuổi, dạy tôi môn cơ học . Trước đó, khi vào vấn đáp môn đại số trong kỳ thi Tú Tài 1 thầy là giám khảo hỏi bài tôi.

Tôi học Anh Văn với thầy Trần Văn Điền. Thầy là thân phụ của luật sư Trần Thái Văn, từng là dân biểu của tiểu bang California, Hoa Kỳ sau này. Sử gia kiêm kịch tác gia, tác giả Thần Tháp Rùa, thầy Vũ Khắc Khoan dạy tôi môn Sử Ký. Suốt niên khoá, thầy phân tích bài “Nguyên nhân Pháp chiếm Bắc Kỳ lần thứ ba” vẫn chưa hết chứng tỏ sự uyên bác của thầy về sử học.

Thầy triết Trần Đức An

Tôi học triết với thầy Trần Đức An, vạn vật với thầy Nguyễn Văn Long, vật lý với thầy Nguyễn Văn Thi. Thầy Thi lúc đó còn đang học bằng cử nhân lý hoá ở đại học khoa học. Thầy ở trong đại học xá Minh Mạng, gần trường Chu Văn An. Nhân một lần trống giờ học, chúng tôi kéo sang thăm thầy ở đó.

Còn những thầy dạy môn khác nhưng rất tiếc, thời gian đã quá lâu tôi không còn nhớ được. Xin các thầy thứ lỗi.

Hơn 70 năm đã trôi qua kể từ khi tôi mài đủng quần ở các trường Cao Văn, Nguyễn Văn Khuê và Chu Văn An, tôi vẫn không quên công lao những người thầy đã truyền cho tôi những kiến thức và nhứt là nghiệp dĩ “kỹ sư tâm hồn” để đào tạo cho thế hệ sau thành những người có ích cho xã hội. Xin tri ân các ông thầy của tôi.

Montréal, ngày 1/5/2021