Những biểu tượng của Sài G̣n trong kư ức tuổi thơ của tôi

Tùy bút Huỳnh Công Ân

 

Tuy không phải sinh ra ở Sài G̣n nhưng tôi  sống ở Sài G̣n khi c̣n rất nhỏ khoảng 2 hay 3 tuổi. Đến khi trí óc tôi có thể ghi nhận những h́nh ảnh và sự kiện chung quanh ḿnh th́ ngày nay những thứ đó không c̣n thấy nữa. Tất cả chỉ c̣n là những kỷ niệm và bây giờ đối với tôi  đó là những kỷ niệm đẹp.

Xe chiếu bóng thùng

xe chieubong thung.jpg

Lúc tôi 6 hay 7 tuổi, tức là khoảng năm 1950, 1951 th́ thời đó chưa có TV. Điện ảnh Việt Nam c̣n trong trạng thái phôi thai, các rạp chiếu bóng th́ chỉ chiếu các phim nói tiếng Pháp và lâu lâu tôi mới được ba tôi dẫn đi xem. Nhưng tôi rất mê các phim hoạt họa và phim diễu của Cha rlot. V́ thế dù chỉ được má tôi cho 5 cắc cho buổi học sáng và 3 cắc cho buổi học trưa, tôi cũng ráng để dành vài cắc chờ chú có xe chiếu bóng thùng đến để bỏ tiền xem những phim ḿnh ưa thích.

 

Chú này đi một chiếc xe đạp chở ở phía sau porte-bagage một cái thùng sắt mà hai bên hông và phía sau thùng có đục những cặp lỗ để khán giả con nít đặt hai mắt vào xem phim chiếu từ một máy chiếu phim quay tay  đặt phía trước thùng. Ngoài những phim hoạt họa hay phim Charlot, chú c̣n chiếu phim phong cảnh đẹp trên thế giới. Lúc đó chú sẽ “thuyết minh” cho các khán giả con nít tên của thắng cảnh và đặc điểm của chỗ đó.

 

Có khi không đủ tiền xem hát tôi và một thằng bạn hùn lại để mỗi đứa xem một con mắt. Khi tới pha cụp lạc trong phim chúng tôi cũng biết vỗ tay tán thưởng.

 

Chú bán kẹo kéo

BanKeoKeo.jpg

“Cô kia chồng bỏ chồng chê,

“Ăn cây kẹo kéo chồng mê tới già”

 

Con nít thường thích ăn kẹo. Tôi cũng không là ngoại lệ. Mỗi khi nghe chú người Bắc bán kẹo kéo rao hàng bằng hai câu thơ trên th́ dù đang bắn bi hay tạt lon với các bạn, tôi cũng bỏ cuộc chơi chạy ra bỏ vài cắc để dành để mua một khúc kẹo kéo.

Trên một tấm gỗ cột ở cái porte-bagage của chiếc xe đạp là một bao vải đưng một khối kẹo kéo thật to. Sau khi bỏ tiền vào túi chú bán kẹo kéo, mở miệng bao ra lấy tay nắm phần đầu khối kẹo và kéo ra thành một khúc dài và nhỏ đoạn bún tay cắt một đoạn kẹo giao cho khách. Người khách nhỏ tuổi sẽ tiếp lấy ngậm một phần kẹo vào miệng để thưởng thức vị ngọt lịm bên ngoài rồi cắn đứt phần đó ra để nghe vị béo của các hột đậu phọng bên trong.

Khi nào không có tiền mua, nh́n mấy đưa bạn đang mút những khúc kẹo kéo béo ngọt mà tôi thèm đến chảy nước miếng.

 

SƠN ĐÔNG MĂI VƠ

 

Con nít có tính hiếu kỳ, thuở nhỏ tôi cũng vậy. Tôi mê những màn quảng cáo thuốc cao đơn, hoàn tán, thuốc trị đau nhức hay xổ lăi, dầu cù là hay nhổ răng dạo có kèm những màn xiệc, ảo thuật hay múa vơ.

son-dong-mai-vo3.jpg

 

 

Nhưng hấp dẫn nhứt là màn con khỉ mặc quần áo đỏ cỡi xe đạp chạy ṿng ṿng hay những màn phóng dao. Giữa những màn đó, người ta đem sản phẩm ra rao bán hay mời một người trong đám khán giả vào thử thuốc hay nhổ răng.

C̣n màn tôi phục nhứt là vận nội công chặt bể một chồng gạch. Nghe nói xuất xứ của nghề Sơn Đông măi vơ là từ môn phái Bắc Thiếu Lâm ở tỉnh Sơn Đông bên Trung Quốc. Ban đầu, là những vơ sĩ đi rong biểu diễn vơ thuật để xin tiền như chúng ta trông thấy trong các phim bộ vơ thuật Hồng Kông. Sau khi du nhập vào Việt Nam nghề đó trở thành bán thuốc dạo có biểu diễn vỏ thuật rồi dần dà trở thành như  một gánh hát lưu động diễn đủ tṛ như nói trên.

PhongDao.jpg

Màn “đứng tim” nhứt là phóng dao. Một thiếu nữ đẹp đứng dang tay trước một tấm bảng gỗ. Đứng trước cô vài thước là một người đàn ông lần lượt phóng những con dao cắm vào bảng gỗ sát thân người của thiếu nữ. Ai cũng khen tài phóng dao của người đàn ông nhưng không quên phục sự can đảm của cô thiếu nữ.

 

Khán giả con nít chúng tôi hào hứng vổ tay từng chặp cho những màn gay cấn.

 

GÁNH NƯỚC PHÔNG TÊN

 

“Trăng đêm nay d́u dịu cả không gian.
Tôi với em đi gánh nước cạnh đ́nh làng”

Thời thơ ấu, bài vọng cổ Gánh Nước Đêm Trăng của Viễn Châu với giọng ca “năo ruột” của Út Trà Ôn từ nhà bên cạnh vọng sang lúc ban đêm làm tôi thao thức không ngủ được trong căn gác nhà tôi ở quận 4. Nhưng đó là cảnh gánh nước giếng ở vùng quê, ở Sài G̣n khi tôi c̣n nhỏ th́ ở các khu lao động có những ṿi nước công cộng mà người dân gọi là phông tên nước âm từ tiếng Pháp fontaine.

Tôi c̣n nhớ mỗi đêm  tôi phải mang hai thùng thiếc, loại thùng dầu ăn đă dùng hết dầu, đục bỏ nắp thùng rồi đóng một cán gỗ để gánh hay xách, ra chỗ phông tên sắp hàng đợi đến lượt ḿnh hứng nước.

PhongTen.jpg

 

Sở dĩ má tôi sai tôi sắp hàng hứng nước ban đêm v́ ban ngày người lấy nước đông hơn, hàng thùng chờ hứng nước có khi dài cả trăm thước. Khi hứng nước xong th́ người chị họ tôi (ở dưới quê lên ở nhà tôi để đi học) gánh về.

Phông tên ở khu vực nhà tôi nằm trên đường Tôn Đản gần ngả tư Tôn Đản và Đỗ Thành Nhân (nay là Đoàn Văn Bơ). Ở đây có những tay anh chị làm “đầu nậu” bắt chúng tôi phải nhường cho gia đ́nh họ lấy nước trước.

 

GanhNuoc.jpg

 

Từ ngữ “Marie phông tên” xuất xứ từ những ṿi nước công cộng này để chỉ những người phụ nữ giúp việc nhà cho những  gia đ́nh giàu có.

Cái nhiệm vụ sắp hàng chờ hứng nước ở phông tên được tôi vui vẻ  thi hành v́  là con nít nên “khoái” thức đêm chơi.

 

CHIẾC XíCH LÔ MÁY VÀ BÀ NGOẠI TÔI

 

Tôi c̣n nhớ, khi c̣n nhỏ, có những buổi chiều một chiếc xích lô máy dừng trước cửa nhà tôi với tiếng kêu quang quác của những con gà. Đó là những lần bà ngoại tôi từ Trà Vinh lên thăm gia đ́nh người con gái đầu ḷng là má tôi.

 

Lần nào cũng vậy, bà đem lên những bao gạo, những con gà và những đ̣n bánh tét. Và đối với tôi, quan trọng nhứt là những đ̣n bánh tét, mùi nếp thơm, vị nhân đậu xanh với một cục mỡ ở giữa thật là béo ngậy, hấp dẫn.

 

Vào thời đó, xe xích lô máy rất thông dụng trong việc di chuyển nhứt là để chuyên chở các hành khách có hành lư cồng kềnh khá nặng. Những người dưới quê lên Sài G̣n tiếp tế cho gia đ́nh, khi bước xuống xe đ̣ ở bến xe lục tỉnh lúc nào cũng gọi một xe xích lô máy để chở ḿnh và đồ đạc về nhà người thân.

 

xich-lo-may.jpg

 

Bây giờ ở Sài G̣n, xích lô đạp c̣n tồn tại một ít, trang trí hoa hoè để chở khách ngoại quốc hay xập xệ để chở đồ cho bạn hàng các chợ. C̣n xe xích lô máy th́ đă biến mất có lẽ v́ quá ồn ào và ô nhiểm nên bị cấm lưu hành.

 

Trước 1975, tôi thường gặp quái kiệt Trần Văn Trạch với mái tóc dài bất hủ ngồi xe xích lô máy chạy quanh các đường phố Sài G̣n chắc là để t́m nguồn cảm hứng cho những bài hát hài của ông.

 

Lúc c̣n học tiểu học, tôi thích các cuốn tập hiệu xích lô máy v́ các trang giấy trắng và láng.

 

MÔ TÔ BAY

 

Hiện nay một đoàn xiệc nổi tiếng khắp thế giới là đoàn Cirque Du Soleil của Canada. Người sáng lập ra đoàn xiệc này là Guy Laliberté. Ban đầu, ông ta và một vài người nữa lập thành một nhóm nhỏ chỉ biểu diễn ngoài đường phố ở Montréal. Về sau, ông ta quy tụ thành một gánh xiệc lớn biểu diễn khắp nơi trên thế giới. Dieexnvieen của đoàn xiệc nà đa số là người Nga, Trung Quốc và Mông Cổ. Ông ta giàu đến nổi dám bỏ ra vài triệu để lên phi thuyền du lịch trên không gian và mua một cái đảo ở Thái B́nh Dương.

 

Lúc c̣n nhỏ tôi được ba má tôi dẫn đi xem xiệc mô tô bay. Khán giả lên cầu thang đứng trên một sàn gỗ quanh một tường thành h́nh cầu đường kính 7, 8 mét ghép lại bằng những mănh gỗ. Một người biểu diễn chạy một chiếc mô tô quanh vách thành tṛn từ thấp lên cao rồi từ cao xuống thắp. Có khi người ấy buông hai tay hay đứng trên yên xe để chạy quanh như vậy. Màn tŕnh diễn làm khán giả toát mồ hội lạnh.

 

Một trong nghệ sĩ mô tô bay nổi tiếng là danh ca Bạch Yến (tên tuỏii cô gắn liền với bản nhạc Đêm Đông của Nguyễn Văn Thương).

 

IMG_1569.JPG

 

Lớn lên , học vật lư tôi mới hiểu sở dĩ xe mô tô và người lái không bị trọng lực làm rơi xuống là nhờ sức ly tâm và tốc độ càng cao th́ sức ly tâm càng lớn làm bánh xe hít chặt vào thành khối cầu.

 

Ngày nay, xiệc mô tô bay đă mai một chỉ c̣n một vài đoàn ở miền Bắc và miền Tây nước ta.

 

XE NGỰA

 

“Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo,

Nền cũ lâu đài bóng tịch dương”

(Thăng Long thành hoài cổ-Bà Huyện Thanh Quan)

Tôi ở quận 4, gần ngả tư Tôn Đản và Đỗ Thành Nhân nơi có chợ chồm hổm Cầu Cống. Thuở nhỏ, mỗi sáng tinh sương, c̣n nằm trên giường tôi đă nghe tiếng lốc cốc của chân xe ngựa từ xa tiến dần tới rồi ngừng lại. Những chiếc xe ngựa từ dưới đường Tôn Thất Thuyết chạy lên đón khách và bạn hàng ở chợ Cầu Cống để chở sang chợ Cũ và chợ Bến Thành.

 

XeNgua.jpg

Xe ngựa tại bến chợ Cũ

Xe ngựa chở khach c̣n có tên là xe thổ mộ (mă đất) v́ khoang xe do ngưa kéo để hành khách ngồi có mái ṿm như một ngôi mộ. Mă phu (người đánh xe ngựa) ngồi trên càng xe để dành tối đa chỗ cho hành khách, một tay cầm cương, một tay cầm roi. Hai bên hông xe có chỗ để hành lư của khách hay treo quang gánh của bạn hàng. Tôi thường được má tôi dẫn qua chợ Cũ ăn cơm thố bằng xe ngựa.

Xe nguaquang cao.jpg

Xe ngựa quảng cáophim Ấn Độ  cho rạp Thành Chung

Nhưng tôi thích nhứt là những chiếc xe ngựa được các đoàn hát cải lương thuê  để quảng cáo cho các tuồng hát hay các rạp chiếu bóng mướn để phổ biến một cuốn phim đang hay sắp chiếu. hai bên hông xe có những áp phích (bảng quảng cáo bằng h́nh vẻ tên tuồng hay phim cũng như h́nh các diễn viên). Tiếng trống từ xe ngựa dồn dập, thúc giục bọn trẻ chúng tôi chạy theo xe để lượm những tờ chương tŕnh  người ta quăng xuống đường.

Ngày nay t́m đâu những h́nh ảnh đó?

 

CÁNH DIỀU THỜI THƠ ẤU

 

Ngày tôi c̣n nhỏ, thành phố Sài G̣n không quá đông dân như ngày nay. Quận 4 của tôi c̣n nhiều đồng ruộng nh́n mút mắt. Tôi thường đi vô ruộng để bắt dế đá, bắt cá thia thia và nhứt là để thả diều.

Vài trang giấy tập hay một tờ giấy bóng màu, hai đoạn tre chuốt nhỏ, một ít cơm nguội và một cuộn dây là tôi có thể làm một con diều. Muốn thả cho diều bay lên th́ phải làm dây lèo cho đúng và phải chạy một đoạn đường đồng thời thả lần dây ra. Nhờ gió nên diều lên cao nhưng đôi khi  gió mạnh quá diều bị đứt dây bay mất. Cũng có lúc diều tôi bị diều khác “câu” v́ diều đó có dây chắc hơn.

CanhDiều.jpg

 

Ngày nay, dân số thành phố lên trên 10 triệu người, đất đai không c̣n chỗ nào trống, ở đâu cũng là “đất vàng”. Nghe nói có chỗ 1 mét vuông giá 350 triệu đồng (khoảng 15 ngàn đô, mắc hơn cả New York và Tokyo) th́ c̣n chỗ đâu để thả diều. Tṛ chơi trẻ thơ này chỉ c̣n ở vùng quê.

Cánh diều trẻ thơ của tôi chỉ c̣n trong kư ức.

Montréal, ngày 9/7/2021