Những biểu tượng của Sài Gòn trong ký ức tuổi thơ của tôi

Tùy bút Huỳnh Công Ân

Tuy không phải sinh ra ở Sài Gòn nhưng tôi  sống ở Sài Gòn khi còn rất nhỏ khoảng 2 hay 3 tuổi. Đến khi trí óc tôi có thể ghi nhận những hình ảnh và sự kiện chung quanh mình thì ngày nay những thứ đó không còn thấy nữa. Tất cả chỉ còn là những kỷ niệm và bây giờ đối với tôi  đó là những kỷ niệm đẹp.

Xe chiếu bóng thùng

Lúc tôi 6 hay 7 tuổi, tức là khoảng năm 1950, 1951 thì thời đó chưa có TV. Điện ảnh Việt Nam còn trong trạng thái phôi thai, các rạp chiếu bóng thì chỉ chiếu các phim nói tiếng Pháp và lâu lâu tôi mới được ba tôi dẫn đi xem. Nhưng tôi rất mê các phim hoạt họa và phim diễu của Cha rlot. Vì thế dù chỉ được má tôi cho 5 cắc cho buổi học sáng và 3 cắc cho buổi học trưa, tôi cũng ráng để dành vài cắc chờ chú có xe chiếu bóng thùng đến để bỏ tiền xem những phim mình ưa thích.

Chú này đi một chiếc xe đạp chở ở phía sau porte-bagage một cái thùng sắt mà hai bên hông và phía sau thùng có đục những cặp lỗ để khán giả con nít đặt hai mắt vào xem phim chiếu từ một máy chiếu phim quay tay  đặt phía trước thùng. Ngoài những phim hoạt họa hay phim Charlot, chú còn chiếu phim phong cảnh đẹp trên thế giới. Lúc đó chú sẽ “thuyết minh” cho các khán giả con nít tên của thắng cảnh và đặc điểm của chỗ đó.

Có khi không đủ tiền xem hát tôi và một thằng bạn hùn lại để mỗi đứa xem một con mắt. Khi tới pha cụp lạc trong phim chúng tôi cũng biết vỗ tay tán thưởng.

Chú bán kẹo kéo

“Cô kia chồng bỏ chồng chê,

“Ăn cây kẹo kéo chồng mê tới già”

Con nít thường thích ăn kẹo. Tôi cũng không là ngoại lệ. Mỗi khi nghe chú người Bắc bán kẹo kéo rao hàng bằng hai câu thơ trên thì dù đang bắn bi hay tạt lon với các bạn, tôi cũng bỏ cuộc chơi chạy ra bỏ vài cắc để dành để mua một khúc kẹo kéo.

Trên một tấm gỗ cột ở cái porte-bagage của chiếc xe đạp là một bao vải đưng một khối kẹo kéo thật to. Sau khi bỏ tiền vào túi chú bán kẹo kéo, mở miệng bao ra lấy tay nắm phần đầu khối kẹo và kéo ra thành một khúc dài và nhỏ đoạn bún tay cắt một đoạn kẹo giao cho khách. Người khách nhỏ tuổi sẽ tiếp lấy ngậm một phần kẹo vào miệng để thưởng thức vị ngọt lịm bên ngoài rồi cắn đứt phần đó ra để nghe vị béo của các hột đậu phọng bên trong.

Khi nào không có tiền mua, nhìn mấy đưa bạn đang mút những khúc kẹo kéo béo ngọt mà tôi thèm đến chảy nước miếng.

SƠN ĐÔNG MÃI VÕ

Con nít có tính hiếu kỳ, thuở nhỏ tôi cũng vậy. Tôi mê những màn quảng cáo thuốc cao đơn, hoàn tán, thuốc trị đau nhức hay xổ lãi, dầu cù là hay nhổ răng dạo có kèm những màn xiệc, ảo thuật hay múa võ.

Nhưng hấp dẫn nhứt là màn con khỉ mặc quần áo đỏ cỡi xe đạp chạy vòng vòng hay những màn phóng dao. Giữa những màn đó, người ta đem sản phẩm ra rao bán hay mời một người trong đám khán giả vào thử thuốc hay nhổ răng.

Còn màn tôi phục nhứt là vận nội công chặt bể một chồng gạch. Nghe nói xuất xứ của nghề Sơn Đông mãi võ là từ môn phái Bắc Thiếu Lâm ở tỉnh Sơn Đông bên Trung Quốc. Ban đầu, là những võ sĩ đi rong biểu diễn võ thuật để xin tiền như chúng ta trông thấy trong các phim bộ võ thuật Hồng Kông. Sau khi du nhập vào Việt Nam nghề đó trở thành bán thuốc dạo có biểu diễn vỏ thuật rồi dần dà trở thành như  một gánh hát lưu động diễn đủ trò như nói trên.

Màn “đứng tim” nhứt là phóng dao. Một thiếu nữ đẹp đứng dang tay trước một tấm bảng gỗ. Đứng trước cô vài thước là một người đàn ông lần lượt phóng những con dao cắm vào bảng gỗ sát thân người của thiếu nữ. Ai cũng khen tài phóng dao của người đàn ông nhưng không quên phục sự can đảm của cô thiếu nữ.

Khán giả con nít chúng tôi hào hứng vổ tay từng chặp cho những màn gay cấn.

GÁNH NƯỚC PHÔNG TÊN

“Trăng đêm nay dìu dịu cả không gian.
Tôi với em đi gánh nước cạnh đình làng”

Thời thơ ấu, bài vọng cổ Gánh Nước Đêm Trăng của Viễn Châu với giọng ca “não ruột” của Út Trà Ôn từ nhà bên cạnh vọng sang lúc ban đêm làm tôi thao thức không ngủ được trong căn gác nhà tôi ở quận 4. Nhưng đó là cảnh gánh nước giếng ở vùng quê, ở Sài Gòn khi tôi còn nhỏ thì ở các khu lao động có những vòi nước công cộng mà người dân gọi là phông tên nước âm từ tiếng Pháp fontaine.

Tôi còn nhớ mỗi đêm  tôi phải mang hai thùng thiếc, loại thùng dầu ăn đã dùng hết dầu, đục bỏ nắp thùng rồi đóng một cán gỗ để gánh hay xách, ra chỗ phông tên sắp hàng đợi đến lượt mình hứng nước.

Sở dĩ má tôi sai tôi sắp hàng hứng nước ban đêm vì ban ngày người lấy nước đông hơn, hàng thùng chờ hứng nước có khi dài cả trăm thước. Khi hứng nước xong thì người chị họ tôi (ở dưới quê lên ở nhà tôi để đi học) gánh về.

Phông tên ở khu vực nhà tôi nằm trên đường Tôn Đản gần ngả tư Tôn Đản và Đỗ Thành Nhân (nay là Đoàn Văn Bơ). Ở đây có những tay anh chị làm “đầu nậu” bắt chúng tôi phải nhường cho gia đình họ lấy nước trước.

Từ ngữ “Marie phông tên” xuất xứ từ những vòi nước công cộng này để chỉ những người phụ nữ giúp việc nhà cho những  gia đình giàu có.

Cái nhiệm vụ sắp hàng chờ hứng nước ở phông tên được tôi vui vẻ  thi hành vì  là con nít nên “khoái” thức đêm chơi.

CHIẾC XíCH LÔ MÁY VÀ BÀ NGOẠI TÔI

Tôi còn nhớ, khi còn nhỏ, có những buổi chiều một chiếc xích lô máy dừng trước cửa nhà tôi với tiếng kêu quang quác của những con gà. Đó là những lần bà ngoại tôi từ Trà Vinh lên thăm gia đình người con gái đầu lòng là má tôi.

Lần nào cũng vậy, bà đem lên những bao gạo, những con gà và những đòn bánh tét. Và đối với tôi, quan trọng nhứt là những đòn bánh tét, mùi nếp thơm, vị nhân đậu xanh với một cục mỡ ở giữa thật là béo ngậy, hấp dẫn.

Vào thời đó, xe xích lô máy rất thông dụng trong việc di chuyển nhứt là để chuyên chở các hành khách có hành lý cồng kềnh khá nặng. Những người dưới quê lên Sài Gòn tiếp tế cho gia đình, khi bước xuống xe đò ở bến xe lục tỉnh lúc nào cũng gọi một xe xích lô máy để chở mình và đồ đạc về nhà người thân.

Bây giờ ở Sài Gòn, xích lô đạp còn tồn tại một ít, trang trí hoa hoè để chở khách ngoại quốc hay xập xệ để chở đồ cho bạn hàng các chợ. Còn xe xích lô máy thì đã biến mất có lẽ vì quá ồn ào và ô nhiểm nên bị cấm lưu hành.

Trước 1975, tôi thường gặp quái kiệt Trần Văn Trạch với mái tóc dài bất hủ ngồi xe xích lô máy chạy quanh các đường phố Sài Gòn chắc là để tìm nguồn cảm hứng cho những bài hát hài của ông.

Lúc còn học tiểu học, tôi thích các cuốn tập hiệu xích lô máy vì các trang giấy trắng và láng.

MÔ TÔ BAY

Hiện nay một đoàn xiệc nổi tiếng khắp thế giới là đoàn Cirque Du Soleil của Canada. Người sáng lập ra đoàn xiệc này là Guy Laliberté. Ban đầu, ông ta và một vài người nữa lập thành một nhóm nhỏ chỉ biểu diễn ngoài đường phố ở Montréal. Về sau, ông ta quy tụ thành một gánh xiệc lớn biểu diễn khắp nơi trên thế giới. Dieexnvieen của đoàn xiệc nà đa số là người Nga, Trung Quốc và Mông Cổ. Ông ta giàu đến nổi dám bỏ ra vài triệu để lên phi thuyền du lịch trên không gian và mua một cái đảo ở Thái Bình Dương.

Lúc còn nhỏ tôi được ba má tôi dẫn đi xem xiệc mô tô bay. Khán giả lên cầu thang đứng trên một sàn gỗ quanh một tường thành hình cầu đường kính 7, 8 mét ghép lại bằng những mãnh gỗ. Một người biểu diễn chạy một chiếc mô tô quanh vách thành tròn từ thấp lên cao rồi từ cao xuống thắp. Có khi người ấy buông hai tay hay đứng trên yên xe để chạy quanh như vậy. Màn trình diễn làm khán giả toát mồ hội lạnh.

Một trong nghệ sĩ mô tô bay nổi tiếng là danh ca Bạch Yến (tên tuỏii cô gắn liền với bản nhạc Đêm Đông của Nguyễn Văn Thương).

Lớn lên , học vật lý tôi mới hiểu sở dĩ xe mô tô và người lái không bị trọng lực làm rơi xuống là nhờ sức ly tâm và tốc độ càng cao thì sức ly tâm càng lớn làm bánh xe hít chặt vào thành khối cầu.

Ngày nay, xiệc mô tô bay đã mai một chỉ còn một vài đoàn ở miền Bắc và miền Tây nước ta.

XE NGỰA

“Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo,

Nền cũ lâu đài bóng tịch dương”

(Thăng Long thành hoài cổ-Bà Huyện Thanh Quan)

Tôi ở quận 4, gần ngả tư Tôn Đản và Đỗ Thành Nhân nơi có chợ chồm hổm Cầu Cống. Thuở nhỏ, mỗi sáng tinh sương, còn nằm trên giường tôi đã nghe tiếng lốc cốc của chân xe ngựa từ xa tiến dần tới rồi ngừng lại. Những chiếc xe ngựa từ dưới đường Tôn Thất Thuyết chạy lên đón khách và bạn hàng ở chợ Cầu Cống để chở sang chợ Cũ và chợ Bến Thành.

Xe ngựa tại bến chợ Cũ

Xe ngựa chở khach còn có tên là xe thổ mộ (mã đất) vì khoang xe do ngưa kéo để hành khách ngồi có mái vòm như một ngôi mộ. Mã phu (người đánh xe ngựa) ngồi trên càng xe để dành tối đa chỗ cho hành khách, một tay cầm cương, một tay cầm roi. Hai bên hông xe có chỗ để hành lý của khách hay treo quang gánh của bạn hàng. Tôi thường được má tôi dẫn qua chợ Cũ ăn cơm thố bằng xe ngựa.

Xe ngựa quảng cáophim Ấn Độ  cho rạp Thành Chung

Nhưng tôi thích nhứt là những chiếc xe ngựa được các đoàn hát cải lương thuê  để quảng cáo cho các tuồng hát hay các rạp chiếu bóng mướn để phổ biến một cuốn phim đang hay sắp chiếu. hai bên hông xe có những áp phích (bảng quảng cáo bằng hình vẻ tên tuồng hay phim cũng như hình các diễn viên). Tiếng trống từ xe ngựa dồn dập, thúc giục bọn trẻ chúng tôi chạy theo xe để lượm những tờ chương trình  người ta quăng xuống đường.

Ngày nay tìm đâu những hình ảnh đó?

CÁNH DIỀU THỜI THƠ ẤU

Ngày tôi còn nhỏ, thành phố Sài Gòn không quá đông dân như ngày nay. Quận 4 của tôi còn nhiều đồng ruộng nhìn mút mắt. Tôi thường đi vô ruộng để bắt dế đá, bắt cá thia thia và nhứt là để thả diều.

Vài trang giấy tập hay một tờ giấy bóng màu, hai đoạn tre chuốt nhỏ, một ít cơm nguội và một cuộn dây là tôi có thể làm một con diều. Muốn thả cho diều bay lên thì phải làm dây lèo cho đúng và phải chạy một đoạn đường đồng thời thả lần dây ra. Nhờ gió nên diều lên cao nhưng đôi khi  gió mạnh quá diều bị đứt dây bay mất. Cũng có lúc diều tôi bị diều khác “câu” vì diều đó có dây chắc hơn.

Ngày nay, dân số thành phố lên trên 10 triệu người, đất đai không còn chỗ nào trống, ở đâu cũng là “đất vàng”. Nghe nói có chỗ 1 mét vuông giá 350 triệu đồng (khoảng 15 ngàn đô, mắc hơn cả New York và Tokyo) thì còn chỗ đâu để thả diều. Trò chơi trẻ thơ này chỉ còn ở vùng quê.

Cánh diều trẻ thơ của tôi chỉ còn trong ký ức.

Montréal, ngày 9/7/2021