Chương 10- Canada: xứ lạnh, t́nh nồng

 

Tôi  tri t nđược mt năm rưởi th́ đượđịnh cư ở Canada. Đáng l tôi đi Mỹ theo din cu quân nhân nhưng v́ tôi có em gái  Canada nên phi sang đó theo diđoàn t gia đ́nh. Phng, em gái tôi đă  Montréal t năm 1985 nhờ hi nhà th bo lănh tôi sang đó.

Gia tháng 4 năm 1988, tôi đến thành ph Montréal.  đây, người ta va tri qua mt mùa đông lnh lo, cây ci vn c̣n trơ cành tri lá. Em tôi nói vi tôi rng Canada được mnh danh là x lnh t́nh nng v́ nơi đây tuy khí hu lnh lo, nhưng người dân  đây dành cho người mi ti mt t́nh cm nng m, không phân bit màu da hay tiếng nói như một s nơi khác trên thế gii. Canada ch trương một xă hôi đa văn hoá.  đây, hai cng đồng văn hoá ln nht là cng đồng nói tiếng Anh và cng đồng nói tiếng Pháp. Hai cng đồng này đă h́nh thành theo ḍng lch s. Theo chân người Tây Ban Nha, người Pháp chiếm vùng đất này đầu tiên. Nhưng sau đó người Anh vi thế mnh ca hi quân đă chiến thng người Pháp để làm ch vùng đất này. Sau khi Hoa K dành đượđộc lp cho đất nước t tay đế quc Anh, nhng người trung thành vi hoàng gia Anh chy sang Canada làm cho cng đồng người nói tiếng Anh càng đông hơn.

Vế sau có nhng cng đồng người Hoa, Ukraine, Ư, Hy Lp, Nam MĐộ, Vit Nam và Đông Âu đi dân sang đây sau nhng biếđộng tng thi k trên thế gii.

Cng đồng người nói tiếng Pháp tp trung đông đảo nh hai tnh Québec và Noveau Brunswick. C̣n cng đồng người Anh đông đảo hơn tập trung  các tnh khác. Tiếng Anh và tiếng Pháp là hai ngôn ng chính thc ca Canada.

Năm 1980 dưới thi th hiến René Lévesque, và năm 1995 dưới thi th hiến Jacques Parizeau, đă có hai cuc trưng cầu dân ư  Québec để giành đc lp nhưng đều tht bi.

Va ti Canada, ngay ngày hôm sau tôi lên s đi trú làm đơn bảo lănh v và hai con c̣n kt l Vit Nam.

Tôi v  vi v chng em gái tôi trên đưng Berri gn ga métro (ga xe đin ngm) Crémazie. Hai đưa quen nhau trên đo t nn nhưng khi qua đến Montréal mi làm đám cưi. Em r tôi có đđ gia đ́nh  đây c̣n em gái tôi mt thân, mt ḿnh nên phi nh ngưi quen đng ch hôn.

Mt tun sau ngày tôi ti, em gái tôi sanh đa con gái đu ḷng  bnh vn Juif  khu Côte des Neiges. T nh đă hc tiếng Pháp, lên đi hc s dng tiếng Pháp làm chuyn ng và thi gian  tri t nn, tôi là hiu trưng trưng Pháp Văn, hàng ngày tiếp xúc vi c vn ngưi Pháp nên tôi không b ng  khi hi nhp vào xă h đây. Tôi có th đi thăm em gái tôi bng métro và xe bus d dàng dù ch mi tđây có vài ngày.

Tôi ghi danh hc COFI (Centre d’orientation et de francisation des immigrants) tc là Trung tâm hưng nghip và dy tiếng Pháp cho di dân. Thđó, hc COFI đưc lănh khong 350 đô mi tháng gm tin sinh hot và tin xe. Thi gian hc t  8 gi sáng đến 3 gi chiu. Tôi đă biết tiếng Pháp nên cô giáo già thưng nh tôi dy thế cho cô mi khi cô bn. Em r tôi dn tôi đi làm ca hai (t 4 gi chiđến 12 gi đêm) cho mt hng git qun jean. Lương ti thiu ch có 4,50 đô mt gi nghĩa là 720 đô mt tháng cng tin COFI cho là 1070 đô mt tháng là khá nhiu trong năm 1988 khi mà 100 lít xăng cũng như th tháng đi métro và bus ch có 19 đô.

Bui chiu, khi xong lp COFI tôi nhy lên métro ri chuyn qua xe bus đi ti ch làm. Công vic tôi  đó là b vào máy git mt xp qun jean Trong máy giđă có sn các ḥn si. Khi cho máy chy, các viên si làm cho qun b cà thành nhng đm trng, Mode thđó và c bây gi là qun jean phi có lđm trng. Nhưng lúc đó chưa có mode mc qun jean rách như bây gi!  Git xong, tôi b qun vào máy sđ sy khô rđưa qua nhóm th i. Cơm chiu em gái tôi nu c hai phđ em r tôi mang vào hăng, hai anh em s ăn vào gi break. Tan ca, tôi và em r phi nhanh chân nhy lên xe bus đ kp chuyđi chuyến métro chót  v nhà.

 tnh Québec, nht là  Montral, nhng ngư nhà thuê có truyn thng thích thay đi ch . Hàng năm, c vào đu tháng 7, nhm ngày l Quc Khánh Canada, h tr nhà đi mưn ch khác. Có khi ch mi t hơn ch cũ hoc giá thuê mc hơn nhưng h vn thích đi ch , Mi ln dn nhà, h b nhng vt dng cũ như salon, bàn, t , ghế, giưng. nm cũ ra đưng đ khi đến ch mi sđ mi. Nhng ngưi nghèo hơn hay nhng di dân mđến không có tin mua sm c viđến mang v dùng,

V chng em tôi cũng dn nhà khác vào đu tháng 7 năđó, nhưng không phi bt chưc nhng ngưi Québécois (dân đa phương  Québec) mà đ mưn mt căn nhà rng ri hơn, có hai pḥng ng đ tôi có ch ng thay v́ ng ngoài pḥng khách như  ch cũ đây, ngưi ta tính sc cha mt căn h theo s pḥng ca nó, Pḥng ng, pḥng khách, pḥng ăđu tính là đơn v, c̣n nhà  tm là nđơn v. Căn h nào cũng phi có pḥng ng và nhà tm. Như vy, mt căn h nh nht là 11/2 nghĩa là có mt pḥng ng và mt nhà tm. Căn h 21/2 có mt pḥng ng, mt pḥng ăn và mt nhà tm. Căn h 31/2 có mt pḥng ng, mt pḥng khách, mt pḥng ăn và mt nhà tm. Căn h 41/2 có hai pḥng ng, mt pḥng khách, mt pḥng ăn và mt nhà tm. Thđó giá mưn mt căn h như sau: 150 đô cho căn h 11/2, 250 đô cho căn h 21/2, 350 đô cho căn h 31/2, 450 đô cho căn h 41/2...Giá thuê nhà ngày nay mc hơn nhiu; mt căn h 41/2 giá ít nht là 800 đô.

Nhà mi chúng tôi là 41/2,  tng trên ca mt nhà hàng Ư trên đưng Jarry cách xa ch  cũ chng 3km. Mđiu cn lưu ư là khi mua hay thuê nhà  không nên  gn nhà hàng hay ch v́ nhng nơđó s có rt nhiu chut .

Mt thi gian sau, đ gia đinh em gái tôi có không khí riêng tư , tôi thuê mt căn h 21/2  đưng Drolet gn ch trái cây Jean Talon  riêng.  đây rt tin v́ gn ch Á Châu: ch Asie, ch Pnom Penh và ga métro Jean Talon.

Tôi gi thơ v Vit Nam cho v tôi đ gi qua cho tôi nhng giy t h tch và nhng văn bng ca tôi  Vit Nam. Tôi nh thông dch viên hu th dch nhng giy t đó. Tôi làm équivalence bng tt nghiđi hđ ghi danh hc bng Giáo Dc So Sánh Và Quc Tế (Diplôme de l'éducation comparée et internationale)  trưng đi hc Montréal. Đng thi tôi đi phng v s giáo dc thành ph đ xin giy phép dy hc. V vic hc, tôi phi b d dang na chng v́ khi v con qua ti, tôi phi lo sinh kế cho gia đ́nh. Tôi đưc s giáo dc cp giy phép dy trung hc nhưng khi nđơn vào các Commission Scolaire xin vic th́ đưc tr li ch đó, khi nào có ch s nhn. Th́ ra lúc đó trong ngành giáo dc không có ai b ch. Sau này, thi th tưng Lucien Bouchard, chính ph có chính sách cho giáo chc ngh hưu sm (retraite anticipée) th́ có ch trng nhiu nhưng lúc đó tôi đă gn 60 tui ri.

Khi tôi  riêng đưc vài tháng th́ tôi b mt vi hăng qun jean. Tôi ch c̣n lănh đưc có 350 đng ca COFI trong khi tin nhà là 250 đô, mi tháng tôi gi v cho v con 100 đô và m tôi 50 đô vá c̣n tin sinh hot ca tôi: tin ch, tin xe bus... Tôi không biết xoay s làm sao đây?

Thế là mi ngày tôi đu mua mt t báo Journal De Montréal đ t́m vic làm. Thđó Internet chưa phát trin nên báo nào cũng có vài chc trang dành cho mc rao vt: mua, bán, cho thuê nhà ca, xe c, sang tim, cn ngưi làm...Ngày nay, có nhiu t báo phi ngưng không ra phiên bn in như t báo La Presse có lch s hàng my trăm nă Québec  v́ không c̣n nhiđc gi và khách hàng đăng trong các mc qung cáo và rao vt chng c̣n bao nhiêu.T Journal De Montréal mà đi tưng đc gi b́nh dân hơn vn tiếp tc ra báo giy nhưng mc rao vt thu gn có mt vài trang.

Nh mc rao vt cn ngưi ca t Journal De Montréal, tôi t́m đưc vic làm  hng sn xut tht ngui Charcuterie Parisienne  đưng Marconi không xa nơi tôi . Hăng này là mt công ty ca gia đ́nh ngưi Thy Sĩ gc Do Thái di dân sang Québec thành lp t năm 1940. Ngưi sáng lp là cha ca ông Jacques (ch ca tôi), ban đu ông ta m mt tim nh làm tht ngui: pâté, jambon, saussisse...giao cho các nhà hàng gđó bng xe đp. Dđn, tim phát trin thành mt thương hiu ni tiếng có khách hàng là các siêu th, nhà hàng ln, khách sn... Montréal, Québec, toàn Canada và c bên M. Tuy không ln như thương hiu Mapple Leaf nhưng tht ngui ca Charcuterie Parisienne ngon hơn v́ đa s sn phm làm bng th công.

Nhân viên sn xu đây không đông và đa s là di dân, nhiu nhđến t Âu Châu. Lúc tôi làm  đó th́  có ba ngưi B Đào Nha, hai ngưi Québécois, mt ngưi Tây Ban Nha, mt ngưi Croatie,mt ngưi Pháp và hai ngưi Á Châu là tôi và mt ngưi Lào gc Hoa. Nhân viên văn pḥng và tiếp th đu là ngưi Québécois.Thđó di dân Nam M và Trung M đến Québec rđông nhưng ông Jacques không mưn h v́ biết bn cht h lưi biếng và thưng ăn cp vt.  Sau này, ông Jacques nh tôi gii thiu thêm hai ngưi Vit khác là ngưi quen ca tôi là: Hùng,  chung tri t nn vi tôi và Sơn, quen vi Vũ cùng hc COFI vi tôi.

Tôi và anh chàng ngưi Lào làm  khâu đóng gói hàng, Sơn ra khuông jambon và Hùng làm v sinh tng quát. Bn ngưi Á Châu chúng tôi làm lao đng ph thông nên lương thp hơn nhóm ngưđến t Âu Châu v́ h có ngh làm tht.

Ai cũng biết bn cht ngưi Do Thái là keo kit. Lúc cha ca ông Jacques mt, ông rao bán nhà ca cha ḿnh. Ông ta hi tôi có cn mt b salon c̣n t nhà cha ông không. Lúc đó v con tôi sđưc qua đây nên tôi tr li cn. Ông ta nói ông s bán r cho tôi. Tôi tr li rng tôi không có tin mua và nh thm: ông này đúng là "trùm ṣ", đ cũ nếu không cho th́ quăng ra đưng có đâu đ̣i bán cho ḿnh. My ba sau, ông Jacques sai tôi và anh chàng Lào đi khuân b salon lên xe ch v nhà con gái ln ca ông ta.

Tôi làm vi đây th́ không có ǵ nng nhc, nhưng ti thân nghĩ v́ ḿnh  "bên thua cuc" (nói theo cách ca nhà báo Osin Huy Đc, tác gi cun "Bên thng cuc") nên t mt ngưi làm vic trí óc có cuc sng phong lưu phi lưu vong sang x ngưi làm lao đng chân tay lănh đng lương ti thiu. Mi bui sáng trên đưng t nhà đến ch làm tôi t nói thm: đây là "con đưng đau kh" (ta mt cun tiu thuyết ca Ngamà tôi đă đc trong thi gian  tri ci to). Nhưng tôi t an i, không riêng tôi nhiu ngưi Vit khác cũng  trong hoàn cnh như tôi. Tôi biế Montréal có mt ông là bác sĩ, giáo sư trưng đi hc y khoa Sài G̣n là thy dy v ông, cũng là bác sĩđă phi làm lao đng chân tay như c ra toilette đ nuôi v ông hc li ly bng bác sĩ hành ngh tđây. Tôi thưng gp ông lang thang như ngưi tht chí trong mall dưi ph.

Tôi t ha vi ḿnh s "hy sinh đi b đ cng c đi con". Sau này khi các con tôi qua đây, dù làm vic cc kh đến my tôi cũng phi lo cho các con tôi có mt ch đng vinh d trong xă hi này.

Thđó khu Côte Des Neiges là nơi tp trung nhiu ngưi Vit nht. Cui tun ngh vic Hùng thưng ly xe ch tôi và Sơn xung chơi nhà Thin, ngư chung tri t nn vi Hùng. Thin và v tên Thm và đa con đ  đđưđt tên là Vin X thuê nhà bên cnh nhà ca ch ḿnh, là mt contracteur may.

Trong thp niên 80 và 90 ca thế k trưc có th nói Montréal là trung tâm may mc ca thế gii. Hu hết nhng gia đ́nh Vit Nam  đây làm ngh may gia công. Ngưi nào làm ngh may lâu năm kư hđng vi các hng may ln lănh qun áo đă ct sn v giao li cho nhiu ngưi may ti nhà. Xong, h thu v làm finition nghĩa là làm khuy, đơm nút và i. Hđưc gi là contracteur may, thuê mt ch rng ri, mua mt s máy may, máy làm khuy, đơm nút và máy i. Ti ch, h mưn mt ngưi may giđ  may mu, ngưi làm khuy, đơm nút, ct ch và i. Thưng nhng ngưi già ph trách ct ch lănh lương thp nht cón nhng ngưi th i phi là nhng thanh niên khe mnh lănh lương cao nht. Ngưi may  nhà phi sm ít nht mt máy plain (may hai ch) và mt máy overlock (may 3 hoc 5 chđ hành ngh. Hiu máy tt nht là Juki ca Nht. Máy plain phi là máy t đng ct ch mi may nhanh đưc. Mi ln nhn hàng, ngưi may gia công phi may vài trăm cái áo hay qun trong mt tun hay mưi ngày. Ngưi may gia công nếu chưa có nhà riêng th́ phi thuê nhà  tng trt hay sous sol (tng hm) đ hành ngh tránh gây n ào cho nhng ngưi bên cnh.

Sau này, Thin m contracteur may và v tôi may gia công cho Thin. Cui thế k 20 và đu thế k 21, bn tư bn v́ li nhun tung ra sách lưc "toàn cu hóa" công nghiđ đem hăng xưng sang nhng nưđang phát tri Nam M và Á Châu, nht là Trung Quc và Đ đ li dng giá nhân công r. Hu qu, Montréal mđa v th đô may mc ca thế gii. Ngh may gia công  đây xung dc v́ giá công may r mt, không đ sng. Rt nhiu ngưi b ngh.

Trưđây,  Montréal  có hai ngh thông dng ca ngưi Vit Nam ngoài viđi làm công  các hng xưng là nhà hàng và may gia công. Ngh may đi xung làm nhà hàng ít khách. Mt s ngưi trong hai ngành ngh này v́ cuc sng đ qua ngh bt hp pháp :"trng c" (trng cn sa). H mưn mt căn nhà, hđng vi nhng t chc ti phm ma túy, thưng là ngưi Ư đ trng cn sa ti nhà. V́ cây cn sa cn nhiu ánh sáng nên h phi s dng đin rát nhiđ thăp sáng nên thưng b bi l v́ công ty Hydro-Québec khám phá s đin tiêu th quá mc b́nh thưng nên nghi ng và báo cho cnh sát. Thế là h phi vào tù. Nay chính ph Canada ca th tưng Justin Trudeau đă hp thc hóa vic s dng cn sa và cũng như rưu, cn sa đưc nhà nưđc quyn kinh doanh! Ngh "trng c" nay đă vào tay nhà nưc và mt ln na có mt s ngưi Vit b "tht nghip".

Canada là mt liên bang gm 10 tnh bang và hai lănh th. Québec là tnh bang rng nht nhưng Ontario là tnh bang đông dân nht. Mi tnh bang đưc t tr trong liên bang tương t như mt tiu bang trong Hip Chng Quc Hoa K, nhưng theo chế đ đi ngh như bên Anh. Sau mt cuc bu c , đng nào có nhiu ngưđc c nht th́ ch tch đng đó làm th tưng (liên bang) hay th hiến (tnh bang). Liên bang có quc hi gm hai vin: thưng vin và h vin. Dân biu h vin do dân bu c̣n thưng nghi sĩ do th tưng ch đnh. Quc hi tiu bang ch có mt vin mà dân biu do dân bu. Liên bang giao cho tnh bang nhiu quyn hn nht là tnh bang Québec, nơi cng đng nói tiếng Pháp đông nht. Canada nm trong Khi Thnh Vưng Chung nên th tưng liên bang ch đnh mt ngưi làm Toàn Quyn Canada thay mt n hoàng Anh và th hiến tnh bang chn mt phó Toàn Quyn. Chc v Toàn Quyn hoc phó Toàn Quyn ch có tính cách tưng trưng trong nghi l.

Ba thành ph ln nh Canada là Toronto thuc tnh bang Ontario, Montréal thuc tnh bang Québec và Vancouver thuc tnh bang Colombie Britanique. Ngưi Viêt tp trung đông đo nh ba thành ph đó. Theo giáo sư Lâm Văn Bé trong bài biên kho: “Din mo ngưi Vit ti Canada t ngày mi lp cư đến năm 2016” s trí thc Vit Nam tp trung đông đo nht là  tnh bang Québec đc bit là  Montréal. Tng s ngưi Vi Montréal năm 2016 là 38.660 ngưi mà trong đó có 530 bác sĩ, 280 nha sĩ và 150 dưc sĩ (theo BS T Uyên). T l ngưi Vit có bng đi hc và hđi h tnh bang Québec cũng cao bng dân bn x và gđôi ngưi Vi các tnh bang đông ngưi Vit như Ontario, Colombie Britanique và Alberta.

Có th gii thích là thế h th nht ca nhng ngưi nhp cư Vi Canada là nhng ngưđưđào to trong h thng giáo d min Nam trưc 75 thông tho tiếng Pháp, nht là nhng ngưi có tŕnh đ đi hc phi dùng chuyn ng tiếng Pháp trong hc tŕnh (đc bit là các bác sĩ) nên h chn tnh bang Québec. Dù đa s các ngưđó không có cơ hi s dng li ngành ngh chuyên môn ca ḿnh nhưng con cháu h tha kế gen ca ông cha nên thành công trong hc vn.

Tôi mt 14 năm làm lao đng chân tay và v tôi 10 năm ngi mit mài bên bàn máy may t sáng đến nđêm nhưng cui cùng chúng tôi rt hài ḷng khi hai đa con chúng tôi không phđi trên “con đưng đau khổ” như chúng tôi.

Dân đa phương  tnh bang Québec là ngưi Québécois mà ngưi Vit gi tri là ngưi C̣i. H là hu du ca nhng di dân đến t Pháp cách nay bn thế k thành ra ging nói ca h khác vi ngưi Pháp  chính quc, tương t như gng ngưi min Nam hay min Trung so vi ging ngưi min Bc nưc ta. Khi tôi nói chuyn vi mt ngưi dân đa phương h sa ging đúng ging Paris th́ tôi nghe đưc c̣n khi hai ngưi dân đa phương nói chuyn vi nhau tôi chng nghe đưc ǵ ging như tôi nghe hai ngưi Qung Nam nói chuyn vi nhau. N sĩ Francoise  Sagan (tác gi cun Bonjour Tristesse) có ln nói: ging nói ca  ngưi Québécois nghe bun cưi, bà đă b dân Québec  phđi d di làm bà phi lên tiếng xin li.

Nhưng phi công nhn rng  tnh bang Québec, nht là  Montréal, ngưi ta nói đưc hai th tiếng Anh và Pháp. Ngưi di dân và con cháu h li c̣n nói đưc tiếng m đ thành ra h có li thế khi giao dch hay đi làm.  các tnh bang khác ngoài Nouveau Brunswick, ngưi ta ch nói đưc tiếng Anh. V́ vy, qua các đi th tưng ca Canada, đa phn h xut thân t Québec. Th tưng hin nay ca Canada: Justin Trudeau cũng như cha ông ta (Pierre Trudeau, th tưng nhiu nhim k trong thế k trưc) là ngưi Québécois.

Năm 1989, Nguyn Văn Ba thưng dưc gi là Ba Tô (nhân vt chú ba Tô trong phim truyn truyn h́nh  Vit Nam sau 75) và mt ngưi bn tên Tâm  chung đo vi nó đưđnh cư  Québec. Ba Tô là  ngưđi chung tàu vi tôi. Nó  Th Thiêm, hin lành và cht phác. Hai đđưc mt ông ch trang tr Sherbrooke bo lănh. Nếu chúng v đó s phi làm vi nông tri cc kh lm. Tôi đi xe bus xung Sherbrook bo lănh chúng v Montréal. Tâm v  vi mt ngưi anh rut, c̣n Ba Tô v  vi tôi. Đ có ch rng ri cho hai ngưi, tôi mưn mt căn nhà khác 3 1/2  đưng De L' Épée thuc khu ngưi Grec, cũng không xa ch làm ca tôi.

Tôi dn Ba Tô đi làm th An Sinh Xă Hi, th Bo Him Sc Khe, mua th đi métro. Ba Tô thuc din nhà nưc bo lănh nhân đo nên đưc cho tin mua qun áo m các tim bán qun áo, ch bù tôi thuc din nhà th bo lănh ch đưc mt con chiên nhà th dn xung sous-sol nhà th cho nhng qun áo cũ. Ri tôi dn nó đi ghi danh hc lp COFI.

Canada là mđt nưc rng mênh mông, đng th hai sau nưc Nga, rng hơn Trung Quc và Hoa K và ch nh hơn Châu Âu mt chút. Din tích Canada gn 10 triu km2 (din tích Vit Nam khong 330.000 km2) nghĩa là Canada 33 ln ln hơn Vit Nam. Dân s Canada ch có hơn 35 triu ngưi trong khi Vit Nam  97 triu dân (gn gp 3 ln dân s Canada). T đông sang tây Canada  ni liĐi Tây Dương vi Thái B́nh Dương và t bc xung nam Canada nm gia Bc Băng Dương và Hip Chng Quc Hoa K.

Trong gn 10 triu km2 din tích th́ các h thiên nhiên chiếm khong 9%. Canada có 31.752 h rng trên 3km2 trong đó có 561 h rng hơn 100km2. S h  Canada nhiu tng s h c̣n li trên thế gii

Th đô ca Canada là Ottawa nm trong tnh bang Ontario. Cư dân đu tiên  Canada là ngưi da đ (paléoaméricains) đến t Á Châu qua mt dăi đt n eo bin Béring ni lin Nga cách đây 30.000 năm. Hu du ca h bây gi đưc gi là ngưi Canada gc (autoctone) thưng sng trong các khu dành riêng (réserve) và hưng nhng ưđăi đc bit: đưc cp nhà đưc lănh tin tr cp, đưc min mi th thuế...

Ngưi autoctone có gương mt ging ngưi Tàu và Vit Nam nhưng ngưi nào cũng béo ph́ v́ h ít hođng và ăn tht m nhiu. Khi con gái tôi làm  thành ph Sept-Iles, min bc Québec gn khu dành riêng ca ngưi autoctone h gp tôi h nh́n tôi tht lâu xem có phi là đng chũng ca h không, nhưng khi thy tôi không béo ph́ như h th́ h biết tôi không phi là ngưi như h. H sut ngày  không và luôn luôn ung rưu nên tui th ca h rt thp.

Canada là cưng quc kinh tế đng th 10 trên thế gii ngang hàng vi Nam Hàn và Brazil dù dân s ít hơn hai nưđó. Canada  trong top 10 nưc có cuc sng tđp nht trên thế gii bên cnh các nưc Bc Âu, Thy Sĩ, Úc và Tân Tây Lan. Có nhiu năm Canada đng đu top 10 đó. Lưu ư là M, Anh, Pháp, Đc, Nht chưa bao gi có tên trong top 10 này. Ngân sách giáo dc và y tế  Canada chiếm phn ln ngân sách quc gia. Tr em sinh ra đưc nhà nưc tr cđến 18 tui. Trưng hđưc min phí đến hết cp ph thông. Khi hc cao đng hay đi hc sinh viên đưc hc bng và mưn tin lăi nh ch tr li sau khi có vic làm. Ngưi dân tht nghiđưc lănh tr cp tht nghip. Không t́m đưc vic làm, ngưi dân đưc hưng tr cp xă hi. Ai bnh đưc cha bnh min phí. Trên 65 tui th́ ngưi ta đưc lănh tin già. Ai làm vic lương thđưc nhà nưc cho mưn nhà giá r...

Ba Tô t́m đưc vic làm nên dn ra  riêng. Sau này, ngày đám cưi ca nó, Ba Tô có mi v chng tôi đến d. Nh tính cn cù nên nó làm contracteur may cũng khm khá. Tâm, bn nó, có máu c bc, mê Casino nên c̣n lđn.

 Montréal , Casino nm trên đo Ste-Hélène ngay dưi cu Jacques Cartier nên ngưi dân Montréal d lui ti. Ai có xe hơi th́ chy lên gia cu ri quo xung đó. Ngưi ta cũng có th s dng métro và xe bus đ tđó. Trong Casino ngưi ta trông thy rt nhiu dân đđen ( Hoa , Vit, Miên, Lào) đến ni ngày Tết âm lch, Casino có t chc múa lân mng năm mi. Nhưng cũng v́ đó bao thm cnh xy ra. Có nhiu ông ch nhà hàng  ph Tàu b phá sn. Có ngưi thua nng đến phi nhy cu t t. Có k giết ngưi cưp tiđ đánh bc...Bao gia đ́nh tan nát!

H thng truyn thông: báo chí, radio, TV  Canada thđó dù chưa có mng Internet như bây gi nhưng cũng rt mau l và chính xác. Năm 1988, h́nh nh Ben Johnson, lc sĩ chy nưc rút ca Canada v nh gii 100 m trong Thế Vn Hi Seoul trên truyn h́nh làm nc ḷng dân Canada. Tiếc thay, sau này anh ta b tưc huy chương vàng v́ đă dùng thuc kích thích đ thi đu. Năm 1989, bao biến c trng đi trên thế gii nhanh chóng đưđưa lên sng đng trên màn nh nh. T h́nh nh mt ngưi dân can đm chđưng tiến ca xe tăng ti qung trưng Thiên An Môn  Trung Quđến cnh đđ bc tưng ngăn cách Đông và Tây Bá Linh  Đc. Nhng h́nh nh sđ như nhng con c domino ca các nưc xă hi ch nghĩ Đông Âu và nht là ngày cui cùng ca v chng nhà đc tài Ceausescu  Roumanie đưc mi ngưi theo dơi như đang chng kiến ti hin trưng. V thm sát 14 n sinh viên ti trưng Đi Hc Bách Khoa Montréal ca mt thanh niên mang mc cm t ti v́ thua kém phái n ngày 6-12-1989 làm kinh hoàng ngưi dân Montréal hin hoà.

Để chun b đón rưc v con sp qua ti, tôi đi hc lái xe. Hùng và Thin thay phiên tp lái cho tôi ti băi đu xe b trng gn nhà Thi khu Côte Des Neiges. Tôi c̣n nh ngày tôi thi ly bng lái xe năm 1991 là ngày tng thng Bush cha m chiến dch “Băo Sa Mc” đánh vào Irak.

Khiêm là bn vi Hùng  đo. Khiêm rđo qua Canada trưc tôi. Khi biết v chng tôi tng m quán ă Vit Nam và v tôi là đu bếp chuyên nghip nên Khiêm đ ngh tôi khi nào v tôi qua đây s hp tác vi chúng tôi m mt nhà hàng  Montréal. Khiêm b vn và chúng tôi b công. Khiêm sang tim Long M  đưng Jean Talon và ch M ch cũ ca tim s tm thi giúp chúng tôi làm bếp chính ch v tôi qua.

Mt hôm, tôi đang làm vi Charcuterie Parisienne th́ văn pḥng hng gi tôi cho biết s di trú báo tin v con tôi đưc visa sang Canada đoàn t vi tôi. Không ni vui mng nào hơn sau gn 6 năm xa cách tôi s đưc sum hp vi gia đ́nh.

Hôm đđón v con tôi nhđúng ngày 8/3 (ngày Quc Tế Ph N) năm 1992, tôi nh anh Lê Tn Lc, bđng nghiđng thi là bn ve chai ( “camarade de bouteille”) trưc 75 và Hùng làm chung hăng ly xe hơđi vi tôi lên phi trưng Mirabel đón v con tôi.

Nh li ngày tôi ra đi, Lư, con trai ln tôi mi vào lp 6 trưng Khánh Hi 1, qun 4 và Lan, con gái tôi đang hc lp 2 mà nay đa lđă 17 tui hc lp 11 trưng Nguyn Trăi và đa nh 13 tui hc lp 8 trưng Chi Lăng.

T phi trưng v đến Montréal, tôi mi mi ngưi vào nhà hàng Chim S ca chúng tôi ăn ung mng ngày sum hp ca gia đ́nh tôi. Tôi đă đi bng hiu Long M sang Chim S.

Sáu năm xa cách, đêm đu tiên gp li, v chng tôi có biết bao nhiêu điđ tâm s. Hai đa con tôi v́ trái gi gic cũng không ng đưc. Sáng hôm sau, gă Tây C̣i  tng dưi chy lên kiếm chuyn nói rng chúng tôi làm n hn không ng đưc. Trưđó, nhiu ln hn g ca pḥng tôi than phin tôi m nhc ln quá. Bên cnh pḥng tôi có mt anh ngưi Hoa, tng du h đây,  mt ḿnh ch có mt cái radio nh mà cũng b gă Tây C̣i này chy lên kiếm chuyn. Nghe nói gă b v b, b stress nng nên trút ni hn t́nh lên nhng ngưi li xóm. Khi nghe tôi k li, nhng ngưi làm chung hăng đ ngh tôi dn h v nhà tôi nhu nhđ nếu gă đó chy lên, h s cho gă mt bài hc. Tôi t chi v́ không mun rc ri.

V́ v con mi qua, tôi không mun h b sc nên nói vi ch nhà tôi phi tr nhà đ thuê ch khác dù chưa hết hđng thuê nhà . Ch nhà thông cm nn thay v́ phi bi thưng 3 tháng tin nhà, tôi ch tr mt tháng đ ch nhà đăng báo t́m ngưi thuê.

Sáng ngày hôm sau, chúng tôi dn nhà v đưng St-Zotique, cũng không xa ch tôi làm. Căn nhà mi là 5 1/2 có 3 pḥng ng. Khiêm v  chung vi chúng tôi đ chia bt tin nhà.

AnMai1993.jpg

H́nh chụp vợ chồng tôi năm 1993 ở nhà tại Montréal

Sau vài ngày đi làm giy t và ngh ngơi, v tôi bđu ra nhà hàng làm bếp chính, Khiêm làm ph bếp và chy bàn. Bui chiu, t hăng v tôi ghé nhà hàng đ ph vic vi hai ngưi.

Tnh bang Québec có đa s dân nói tiếng Pháp nên t năm 1974 chính ph tnh bang này ra sc lut 101 công nhn Pháp Ng là ngôn ng chính  đây. Tt c mi giao dch bng ming hay trên giy t phưu tiên cho tiếng Pháp. Trên bng hiu, nếu bng hai th tiếng Anh và Pháp, th́ hàng ch tiếng Pháp đưc viết phía trên và to hơn hàng ch tiếng Anh phía dưi. Ch có con cái nhng ngưi nói tiếng Anh mđưc cho hc trưng Anh, c̣n li phi hc trưng Pháp.

Mun vào đi h Québec hc sinh phi qua 13 năm ch không phi 12 năm như  Vit Nam: 6 năm tiu hc, 5 năm trung hc và 2 năm CÉGEP (Collège d’enseignement général et professionel). Nếu ai mun hc chuyên ngành th́ phi hc 3 nă CÉGEP đ có th tr thành cán s (technicien).

Xong CÉGEP hc sinh theo khoa hc thun tuư ( sciences pures) ghi tên vào các ngành toán hay k thut, hc sinh theo khoa hc v sc kho (sciences de la santé) ghi tên vào y khoa, nha khoa, dưc khoa, thú y hay điu dưng. Các trưng đi hc chn sinh viên theo thành tích hc v trung hc và CÉGEP.

Gay go nht cho nhng ai mun hc thành bác sĩ. Không nhng phi có đim cao mà c̣n phi qua mt cuc phng vn. Ngoài ra các trưng đi hc c̣n đưa ra mt tiêu chun chn la theo thng kê gi là cote Z hay cote R. Tôi đưc các ông bác sĩ Vit Nam khuyên cho con ghi tên  nhng trưng CÉGEP d đ có đim cao nht trong trưng th́ đưc cote Z cao, như vy chc chđưc nhn vào y khoa. Tôi nghe li cho con gái tôi vào hc CÉGEP Rosemont là mt trưng d thay v́ vào Bois De Boulogne hay Maisonneuve là các trưng khó. Không ng năm con gái tôi vào đi hc th́ ngưi ta đi cote Z sang cote R, theo đó ai hc trưng d s b tr đim. Thành ra con gái tôi không vào đưc y khoa đành vào nha khoa. Nhưng may mn thay, vi ngành này nó đă đđưc thành công trong ngh nghip.

Mt ngu nhiên, tôi và hai con tôi đu tng cùng h trưng đi hc Montréal. Trưng này to lc trên đi Mont Royal nên phong cnh rđp. Nhưng vào mùa đông, đưng dc b đóng băng nên khi di chuyn t pavillon này sang pavillon khác rt nguy him v́ trơn trt. Tôi đă té mt ln trên đó b try tra c mt mày.

Trưđây,  tnh bang Québec, giáo dc là công vic ca Giáo Hi Công Giáo. V́ vy. Trưc năm 1998, U Ban Công Giáo HĐưng Thành Ph Montréal CÉCM (Commission des écoles Catholiques de Montréal) qun lư tt c cá trưng tiu hc, trung hc, trưng ngưi ln và trưng dy ngh. T ngày 1/7 năm 1998 U Ban này đi thành U Ban HĐưng Thành Ph Montréal CSDM (Commission scolaire de Montréal).

Tôi dn hai con tôi đến văn pḥng CÉCM xin ghi danh đi hc. Hai đđưc nhn vào lp acceuil  trưng trung hc Louis-Joseph-Papineau trên đưng Louvain Est cách nhà chúng tôi khong 45 phút đi xe bus. Ngày đu tiên tôi dt chúng đến trưng cho biết. Trên xe bus tôi đếm s trm dng cho chúng nh. Hôm sau hai đa t đi hc và tôi không quên viếđa ch trên mt miếng gi