Chương 10- Canada: xứ lạnh, tình nồng

Tôi ở trại tỵ nạn được một năm rưởi thì được định cư ở Canada. Đáng lẽ tôi đi Mỹ theo diện cựu quân nhân nhưng vì tôi có em gái ở Canada nên phải sang đó theo diện đoàn tụ gia đình. Phụng, em gái tôi đã ở Montréal từ năm 1985 nhờ hội nhà thờ bảo lãnh tôi sang đó.

Giữa tháng 4 năm 1988, tôi đến thành phố Montréal. Ở đây, người ta vừa trải qua một mùa đông lạnh lẽo, cây cối vẫn còn trơ cành trụi lá. Em tôi nói với tôi rằng Canada được mệnh danh là xứ lạnh tình nồng vì nơi đây tuy khí hậu lạnh lẽo, nhưng người dân ở đây dành cho người mới tới một tình cảm nồng ấm, không phân biệt màu da hay tiếng nói như một số nơi khác trên thế giới. Canada chủ trương một xã hôi đa văn hoá. Ở đây, hai cộng đồng văn hoá lớn nhứt là cộng đồng nói tiếng Anh và cộng đồng nói tiếng Pháp. Hai cộng đồng này đã hình thành theo dòng lịch sử. Theo chân người Tây Ban Nha, người Pháp chiếm vùng đất này đầu tiên. Nhưng sau đó người Anh với thế mạnh của hải quân đã chiến thắng người Pháp để làm chủ vùng đất này. Sau khi Hoa Kỳ dành được độc lập cho đất nước từ tay đế quốc Anh, những người trung thành với hoàng gia Anh chạy sang Canada làm cho cộng đồng người nói tiếng Anh càng đông hơn.

Vế sau có những cộng đồng người Hoa, Ukraine, Ý, Hy Lạp, Nam Mỹ, Ấn Độ, Việt Nam và Đông Âu đi dân sang đây sau những biến động từng thời kỳ trên thế giới.

Cộng đồng người nói tiếng Pháp tập trung đông đảo nhứt ở hai tỉnh Québec và Noveau Brunswick. Còn cộng đồng người Anh đông đảo hơn tập trung ở các tỉnh khác. Tiếng Anh và tiếng Pháp là hai ngôn ngữ chính thức của Canada.

Năm 1980 dưới thời thủ hiến René Lévesque, và năm 1995 dưới thời thủ hiến Jacques Parizeau, đã có hai cuộc trưng cầu dân ý ở Québec để giành độc lập nhưng đều thất bại.

Vừa tới Canada, ngay ngày hôm sau tôi lên sở đi trú làm đơn bảo lãnh vợ và hai con còn kẹt lại ở Việt Nam.

Tôi về ở với vợ chồng em gái tôi trên đường Berri gần ga métro (ga xe điện ngầm) Crémazie. Hai đưa quen nhau trên đảo tỵ nạn nhưng khi qua đến Montréal mới làm đám cưới. Em rể tôi có đầy đủ gia đình ở đây còn em gái tôi một thân, một mình nên phải nhờ người quen đứng chủ hôn.

Một tuần sau ngày tôi tới, em gái tôi sanh đứa con gái đầu lòng ở bệnh vện Juif  khu Côte des Neiges. Từ nhỏ đã học tiếng Pháp, lên đại học sử dụng tiếng Pháp làm chuyển ngữ và thời gian ở trại tỵ nạn, tôi là hiệu trưởng trường Pháp Văn, hàng ngày tiếp xúc với cố vấn người Pháp nên tôi không bỡ ngỡ  khi hội nhập vào xã hội ở đây. Tôi có thể đi thăm em gái tôi bằng métro và xe bus dễ dàng dù chỉ mới tới đây có vài ngày.

Tôi ghi danh học COFI (Centre d’orientation et de francisation des immigrants) tức là Trung tâm hướng nghiệp và dạy tiếng Pháp cho di dân. Thời đó, học COFI được lãnh khoảng 350 đô mỗi tháng gồm tiền sinh hoạt và tiền xe. Thời gian học từ  8 giờ sáng đến 3 giờ chiều. Tôi đã biết tiếng Pháp nên cô giáo già thường nhờ tôi dạy thế cho cô mỗi khi cô bận. Em rể tôi dẫn tôi đi làm ca hai (từ 4 giờ chiều đến 12 giờ đêm) cho một hảng giặt quần jean. Lương tối thiểu chỉ có 4,50 đô một giờ nghĩa là 720 đô một tháng cộng tiền COFI cho là 1070 đô một tháng là khá nhiều trong năm 1988 khi mà 100 lít xăng cũng như thẻ tháng đi métro và bus chỉ có 19 đô.

Buổi chiều, khi xong lớp COFI tôi nhảy lên métro rồi chuyển qua xe bus đi tới chỗ làm. Công việc tôi ở đó là bỏ vào máy giặt một xấp quần jean Trong máy giặt đã có sẵn các hòn sỏi. Khi cho máy chạy, các viên sỏi làm cho quần bị cà thành những đốm trắng, Mode thời đó và cả bây giờ là quần jean phải có lốm đốm trắng. Nhưng lúc đó chưa có mode mặc quần jean rách như bây giờ!  Giặt xong, tôi bỏ quần vào máy sấy để sấy khô rồi đưa qua nhóm thợ ủi. Cơm chiều em gái tôi nấu cả hai phần để em rể tôi mang vào hãng, hai anh em sẽ ăn vào giờ break. Tan ca, tôi và em rể phải nhanh chân nhảy lên xe bus để kịp chuyển đi chuyến métro chót  về nhà.

Ở tỉnh Québec, nhứt là ở Montrẻal, những người ở nhà thuê có truyền thống thích thay đổi chỗ ở. Hàng năm, cứ vào đầu tháng 7, nhằm ngày lễ Quốc Khánh Canada, họ trả nhà đi mướn chỗ khác. Có khi chỗ mới tệ hơn chỗ cũ hoặc giá thuê mắc hơn nhưng họ vẫn thích đổi chỗ ở, Mỗi lần dọn nhà, họ bỏ những vật dụng cũ như salon, bàn, tủ , ghế, giường. nệm cũ ra đường để khi đến chỗ mới sắm đồ mới. Những người nghèo hơn hay những di dân mới đến không có tiền mua sắm cứ việc đến mang về dùng,

Vợ chồng em tôi cũng dọn nhà khác vào đầu tháng 7 năm đó, nhưng không phải bắt chước những người Québécois (dân địa phương ở Québec) mà để mướn một căn nhà rộng rải hơn, có hai phòng ngủ để tôi có chỗ ngủ thay vì ngủ ngoài phòng khách như ở chỗ cũ. Ở đây, người ta tính sức chứa một căn hộ theo số phòng của nó, Phòng ngủ, phòng khách, phòng ăn đều tính là đơn vị, còn nhà  tắm là nửa đơn vị. Căn hộ nào cũng phải có phòng ngủ và nhà tắm. Như vậy, một căn hộ nhỏ nhứt là 11/2 nghĩa là có một phòng ngủ và một nhà tắm. Căn hộ 21/2 có một phòng ngủ, một phòng ăn và một nhà tắm. Căn hộ 31/2 có một phòng ngủ, một phòng khách, một phòng ăn và một nhà tắm. Căn hộ 41/2 có hai phòng ngủ, một phòng khách, một phòng ăn và một nhà tắm. Thời đó giá mướn một căn hộ như sau: 150 đô cho căn hộ 11/2, 250 đô cho căn hộ 21/2, 350 đô cho căn hộ 31/2, 450 đô cho căn hộ 41/2...Giá thuê nhà ngày nay mắc hơn nhiều; một căn hộ 41/2 giá ít nhứt là 800 đô.

Nhà mới chúng tôi là 41/2, ở tầng trên của một nhà hàng Ý trên đường Jarry cách xa chỗ ở cũ chừng 3km. Một điều cần lưu ý là khi mua hay thuê nhà  không nên ở gần nhà hàng hay chợ vì những nơi đó sẽ có rất nhiều chuột .

Một thời gian sau, để gia đinh em gái tôi có không khí riêng tư , tôi thuê một căn hộ 21/2 ở đường Drolet gần chợ trái cây Jean Talon ở riêng. Ỏ đây rất tiện vì gần chợ Á Châu: chợ Asie, chợ Pnom Penh và ga métro Jean Talon.

Tôi gởi thơ về Việt Nam cho vợ tôi để gởi qua cho tôi những giấy tờ hộ tịch và những văn bằng của tôi ở Việt Nam. Tôi nhờ thông dịch viên hữu thệ dịch những giấy tờ đó. Tôi làm équivalence bằng tốt nghiệp đại học để ghi danh học bằng Giáo Dục So Sánh Và Quốc Tế (Diplôme de l'éducation comparée et internationale) ở trường đại học Montréal. Đồng thời tôi đi phỏng vấn ở sở giáo dục thành phố để xin giấy phép dạy học. Về việc học, tôi phải bỏ dỡ dang nữa chừng vì khi vợ con qua tới, tôi phải lo sinh kế cho gia đình. Tôi được sở giáo dục cấp giấy phép dạy trung học nhưng khi nộp đơn vào các Commission Scolaire xin việc thì được trả lời chờ đó, khi nào có chỗ sẽ nhận. Thì ra lúc đó trong ngành giáo dục không có ai bỏ chỗ. Sau này, thời thủ tướng Lucien Bouchard, chính phủ có chính sách cho giáo chức nghỉ hưu sớm (retraite anticipée) thì có chỗ trống nhiều nhưng lúc đó tôi đã gần 60 tuổi rồi.

Khi tôi ở riêng được vài tháng thì tôi bị mất việc ở hãng quần jean. Tôi chỉ còn lãnh được có 350 đồng của COFI trong khi tiền nhà là 250 đô, mỗi tháng tôi gởi về cho vợ con 100 đô và mẹ tôi 50 đô vá còn tiền sinh hoạt của tôi: tiền chợ, tiền xe bus... Tôi không biết xoay sở làm sao đây?

Thế là mỗi ngày tôi đều mua một tờ báo Journal De Montréal để tìm việc làm. Thời đó Internet chưa phát triển nên báo nào cũng có vài chục trang dành cho mục rao vặt: mua, bán, cho thuê nhà cửa, xe cộ, sang tiệm, cần người làm...Ngày nay, có nhiều tờ báo phải ngưng không ra phiên bản in như tờ báo La Presse có lịch sử hàng mấy trăm năm ở Québec  vì không còn nhiều độc giả và khách hàng đăng trong các mục quảng cáo và rao vặt chẳng còn bao nhiêu.Tờ Journal De Montréal mà đối tượng độc giả bình dân hơn vẫn tiếp tục ra báo giấy nhưng mục rao vặt thu gọn có một vài trang.

Nhờ mục rao vặt cần người của tờ Journal De Montréal, tôi tìm được việc làm ở hảng sản xuất thịt nguội Charcuterie Parisienne ở đường Marconi không xa nơi tôi ở. Hãng này là một công ty của gia đình người Thụy Sĩ gốc Do Thái di dân sang Québec thành lập từ năm 1940. Người sáng lập là cha của ông Jacques (chủ của tôi), ban đầu ông ta mở một tiệm nhỏ làm thịt nguội: pâté, jambon, saussisse...giao cho các nhà hàng gần đó bằng xe đạp. Dần đần, tiệm phát triển thành một thương hiệu nổi tiếng có khách hàng là các siêu thị, nhà hàng lớn, khách sạn...ở Montréal, Québec, toàn Canada và cả bên Mỹ. Tuy không lớn như thương hiệu Mapple Leaf nhưng thịt nguội của Charcuterie Parisienne ngon hơn vì đa số sản phẩm làm bằng thủ công.

Nhân viên sản xuất ở đây không đông và đa số là di dân, nhiều nhứt đến từ Âu Châu. Lúc tôi làm ở đó thì  có ba người Bồ Đào Nha, hai người Québécois, một người Tây Ban Nha, một người Croatie,một người Pháp và hai người Á Châu là tôi và một người Lào gốc Hoa. Nhân viên văn phòng và tiếp thị đều là người Québécois.Thời đó di dân Nam Mỹ và Trung Mỹ đến Québec rất đông nhưng ông Jacques không mướn họ vì biết bản chất họ lười biếng và thường ăn cắp vặt.  Sau này, ông Jacques nhờ tôi giới thiệu thêm hai người Việt khác là người quen của tôi là: Hùng, ở chung trại tỵ nạn với tôi và Sơn, quen với Vũ cùng học COFI với tôi.

Tôi và anh chàng người Lào làm ở khâu đóng gói hàng, Sơn rửa khuông jambon và Hùng làm vệ sinh tổng quát. Bốn người Á Châu chúng tôi làm lao động phổ thông nên lương thấp hơn nhóm người đến từ Âu Châu vì họ có nghề làm thịt.

Ai cũng biết bản chất người Do Thái là keo kiệt. Lúc cha của ông Jacques mất, ông rao bán nhà của cha mình. Ông ta hỏi tôi có cần một bộ salon còn tốt ở nhà cha ông không. Lúc đó vợ con tôi sắp được qua đây nên tôi trả lời cần. Ông ta nói ông sẽ bán rẻ cho tôi. Tôi trả lời rằng tôi không có tiền mua và nhủ thầm: ông này đúng là "trùm sò", đồ cũ nếu không cho thì quăng ra đường có đâu đòi bán cho mình. Mấy bữa sau, ông Jacques sai tôi và anh chàng Lào đi khuân bộ salon lên xe chở về nhà con gái lớn của ông ta.

Tôi làm việc ở đây thì không có gì nặng nhọc, nhưng tủi thân nghĩ vì mình ở "bên thua cuộc" (nói theo cách của nhà báo Osin Huy Đức, tác giả cuốn "Bên thắng cuộc") nên từ một người làm việc trí óc có cuộc sống phong lưu phải lưu vong sang xứ người làm lao động chân tay lãnh đồng lương tối thiểu. Mỗi buổi sáng trên đường từ nhà đến chỗ làm tôi tự nói thầm: đây là "con đường đau khổ" (tựa một cuốn tiểu thuyết của Ngamà tôi đã đọc trong thời gian ở trại cải tạo). Nhưng tôi tự an ủi, không riêng tôi nhiều người Việt khác cũng ở trong hoàn cảnh như tôi. Tôi biết ở Montréal có một ông là bác sĩ, giáo sư trường đại học y khoa Sài Gòn là thầy dạy vợ ông, cũng là bác sĩ, đã phải làm lao động chân tay như cọ rửa toilette để nuôi vợ ông học lại lấy bằng bác sĩ hành nghề tại đây. Tôi thường gặp ông lang thang như người thất chí trong mall dưới phố.

Tôi tự hứa với mình sẽ "hy sinh đời bố để củng cố đời con". Sau này khi các con tôi qua đây, dù làm việc cực khổ đến mấy tôi cũng phải lo cho các con tôi có một chỗ đứng vinh dự trong xã hội này.

Thời đó khu Côte Des Neiges là nơi tập trung nhiều người Việt nhứt. Cuối tuần nghỉ việc Hùng thường lấy xe chở tôi và Sơn xuống chơi nhà Thiện, người ở chung trại tỵ nạn với Hùng. Thiện và vợ tên Thẩm và đứa con đẻ ở đảo được đặt tên là Viễn Xứ thuê nhà bên cạnh nhà của chị mình, là một contracteur may.

Trong thập niên 80 và 90 của thế kỷ trước có thể nói Montréal là trung tâm may mặc của thế giới. Hầu hết những gia đình Việt Nam ở đây làm nghề may gia công. Người nào làm nghề may lâu năm ký hợp đồng với các hảng may lớn lãnh quần áo đã cắt sẵn về giao lại cho nhiều người may tại nhà. Xong, họ thu về làm finition nghĩa là làm khuy, đơm nút và ủi. Họ, được gọi là contracteur may, thuê một chỗ rộng rải, mua một số máy may, máy làm khuy, đơm nút và máy ủi. Tại chỗ, họ mướn một người may giỏi để  may mẫu, người làm khuy, đơm nút, cắt chỉ và ủi. Thường những người già phụ trách cắt chỉ lãnh lương thấp nhứt cón những người thợ ủi phải là những thanh niên khỏe mạnh lãnh lương cao nhứt. Người may ở nhà phải sắm ít nhứt một máy plain (may hai chỉ) và một máy overlock (may 3 hoặc 5 chỉ) để hành nghề. Hiệu máy tốt nhứt là Juki của Nhật. Máy plain phải là máy tự động cắt chỉ mới may nhanh được. Mỗi lần nhận hàng, người may gia công phải may vài trăm cái áo hay quần trong một tuần hay mười ngày. Người may gia công nếu chưa có nhà riêng thì phải thuê nhà ở tầng trệt hay sous sol (tầng hầm) để hành nghề tránh gây ồn ào cho những người bên cạnh.

Sau này, Thiện mở contracteur may và vợ tôi may gia công cho Thiện. Cuối thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, bọn tư bản vì lợi nhuận tung ra sách lược "toàn cầu hóa" công nghiệp để đem hãng xưởng sang những nước đang phát triển ở Nam Mỹ và Á Châu, nhứt là Trung Quốc và Ấn Độ để lợi dụng giá nhân công rẻ. Hậu quả, Montréal mất địa vị thủ đô may mặc của thế giới. Nghề may gia công ở đây xuống dốc vì giá công may rẻ mạt, không đủ sống. Rất nhiều người bỏ nghề.

Trước đây, ở Montréal  có hai nghề thông dụng của người Việt Nam ngoài việc đi làm công ở các hảng xưởng là nhà hàng và may gia công. Nghề may đi xuống làm nhà hàng ít khách. Một số người trong hai ngành nghề này vì cuộc sống đổ qua nghề bất hợp pháp :"trồng cỏ" (trồng cần sa). Họ mướn một căn nhà, hợp đồng với những tổ chức tội phạm ma túy, thường là người Ý để trồng cần sa tại nhà. Vì cây cần sa cần nhiều ánh sáng nên họ phải sử dụng điện rát nhiều để thăp sáng nên thường bị bại lộ vì công ty Hydro-Québec khám phá số điện tiêu thụ quá mức bình thường nên nghi ngờ và báo cho cảnh sát. Thế là họ phải vào tù. Nay chính phủ Canada của thủ tướng Justin Trudeau đã hợp thức hóa việc sử dụng cần sa và cũng như rượu, cần sa được nhà nước độc quyền kinh doanh! Nghề "trồng cỏ" nay đã vào tay nhà nước và một lần nữa có một số người Việt bị "thất nghiệp".

Canada là một liên bang gồm 10 tỉnh bang và hai lãnh thổ. Québec là tỉnh bang rộng nhứt nhưng Ontario là tỉnh bang đông dân nhứt. Mỗi tỉnh bang được tự trị trong liên bang tương tự như một tiểu bang trong Hiệp Chủng Quốc Hoa Kỳ, nhưng theo chế độ đại nghị như bên Anh. Sau một cuộc bầu cử , đảng nào có nhiều người đắc cử nhứt thì chủ tịch đảng đó làm thủ tướng (liên bang) hay thủ hiến (tỉnh bang). Liên bang có quốc hội gồm hai viện: thượng viện và hạ viện. Dân biểu hạ viện do dân bầu còn thượng nghi sĩ do thủ tướng chỉ định. Quốc hội tiểu bang chỉ có một viện mà dân biểu do dân bầu. Liên bang giao cho tỉnh bang nhiều quyền hạn nhứt là tỉnh bang Québec, nơi cộng đồng nói tiếng Pháp đông nhứt. Canada nằm trong Khối Thịnh Vượng Chung nên thủ tướng liên bang chỉ định một người làm Toàn Quyền Canada thay mặt nữ hoàng Anh và thủ hiến tỉnh bang chọn một phó Toàn Quyền. Chức vụ Toàn Quyền hoặc phó Toàn Quyền chỉ có tính cách tượng trưng trong nghi lễ.

Ba thành phố lớn nhứt ở Canada là Toronto thuộc tỉnh bang Ontario, Montréal thuộc tỉnh bang Québec và Vancouver thuộc tỉnh bang Colombie Britanique. Người Viêt tập trung đông đảo nhứt ở ba thành phố đó. Theo giáo sư Lâm Văn Bé trong bài biên khảo: “Diện mạo người Việt tại Canada từ ngày mới lập cư đến năm 2016” số trí thức Việt Nam tập trung đông đảo nhứt là ở tỉnh bang Québec đặc biệt là ở Montréal. Tổng số người Việt ở Montréal năm 2016 là 38.660 người mà trong đó có 530 bác sĩ, 280 nha sĩ và 150 dược sĩ (theo BS Từ Uyên). Tỷ lệ người Việt có bằng đại học và hậu đại học ở tỉnh bang Québec cũng cao bằng dân bản xứ và gấp đôi người Việt ở các tỉnh bang đông người Việt như Ontario, Colombie Britanique và Alberta.

Có thể giải thích là thế hệ thứ nhứt của những người nhập cư Việt ở Canada là những người được đào tạo trong hệ thống giáo dục ở miền Nam trước 75 thông thạo tiếng Pháp, nhứt là những người có trình độ đại học phải dùng chuyển ngữ tiếng Pháp trong học trình (đặc biệt là các bác sĩ) nên họ chọn tỉnh bang Québec. Dù đa số các người đó không có cơ hội sử dụng lại ngành nghề chuyên môn của mình nhưng con cháu họ thừa kế gen của ông cha nên thành công trong học vấn.

Tôi mất 14 năm làm lao động chân tay và vợ tôi 10 năm ngồi miệt mài bên bàn máy may từ sáng đến nửa đêm nhưng cuối cùng chúng tôi rất hài lòng khi hai đứa con chúng tôi không phải đi trên “con đường đau khổ” như chúng tôi.

Dân địa phương ở tỉnh bang Québec là người Québécois mà người Việt gọi trại là người Còi. Họ là hậu duệ của những di dân đến từ Pháp cách nay bốn thế kỷ thành ra giọng nói của họ khác với người Pháp ở chính quốc, tương tự như gọng người miền Nam hay miền Trung so với giọng người miền Bắc nước ta. Khi tôi nói chuyện với một người dân địa phương họ sửa giọng đúng giọng Paris thì tôi nghe được còn khi hai người dân địa phương nói chuyện với nhau tôi chẳng nghe được gì giống như tôi nghe hai người Quảng Nam nói chuyện với nhau. Nữ sĩ Francoise  Sagan (tác giả cuốn Bonjour Tristesse) có lần nói: giọng nói của  người Québécois nghe buồn cười, bà đã bị dân Québec  phản đối dữ dội làm bà phải lên tiếng xin lỗi.

Nhưng phải công nhận rằng ở tỉnh bang Québec, nhứt là ở Montréal, người ta nói được hai thứ tiếng Anh và Pháp. Người di dân và con cháu họ lại còn nói được tiếng mẹ đẻ thành ra họ có lợi thế khi giao dịch hay đi làm. Ở các tỉnh bang khác ngoài Nouveau Brunswick, người ta chỉ nói được tiếng Anh. Vì vậy, qua các đời thủ tướng của Canada, đa phần họ xuất thân từ Québec. Thủ tướng hiện nay của Canada: Justin Trudeau cũng như cha ông ta (Pierre Trudeau, thủ tướng nhiều nhiệm kỳ trong thế kỷ trước) là người Québécois.

Năm 1989, Nguyễn Văn Ba thường dược gọi là Ba Tô (nhân vật chú ba Tô trong phim truyện truyền hình ở Việt Nam sau 75) và một người bạn tên Tâm ở chung đảo với nó được định cư ở Québec. Ba Tô là  người đi chung tàu với tôi. Nó ở Thủ Thiêm, hiền lành và chất phác. Hai đứa được một ông chủ trang trại ở Sherbrooke bảo lãnh. Nếu chúng về đó sẽ phải làm việc ở nông trại cực khổ lắm. Tôi đi xe bus xuống Sherbrook bảo lãnh chúng về Montréal. Tâm về ở với một người anh ruột, còn Ba Tô về ở với tôi. Để có chỗ rộng rải cho hai người, tôi mướn một căn nhà khác 3 1/2 ở đường De L' Épée thuộc khu người Grec, cũng không xa chỗ làm của tôi.

Tôi dẫn Ba Tô đi làm thẻ An Sinh Xã Hội, thẻ Bảo Hiểm Sức Khỏe, mua thẻ đi métro. Ba Tô thuộc diện nhà nước bảo lãnh nhân đạo nên được cho tiền mua quần áo mới ở các tiệm bán quần áo, chả bù tôi thuộc diện nhà thờ bảo lãnh chỉ được một con chiên nhà thờ dẫn xuống sous-sol nhà thờ cho những quần áo cũ. Rồi tôi dẫn nó đi ghi danh học lớp COFI.

Canada là một đất nước rộng mênh mông, đứng thứ hai sau nước Nga, rộng hơn Trung Quốc và Hoa Kỳ và chỉ nhỏ hơn Châu Âu một chút. Diện tích Canada gần 10 triệu km2 (diện tích Việt Nam khoảng 330.000 km2) nghĩa là Canada 33 lần lớn hơn Việt Nam. Dân số Canada chỉ có hơn 35 triệu người trong khi Việt Nam  97 triệu dân (gần gấp 3 lần dân số Canada). Từ đông sang tây Canada  nối liền Đại Tây Dương với Thái Bình Dương và từ bắc xuống nam Canada nằm giữa Bắc Băng Dương và Hiệp Chủng Quốc Hoa Kỳ.

Trong gấn 10 triệu km2 diện tích thì các hồ thiên nhiên chiếm khoảng 9%. Canada có 31.752 hồ rộng trên 3km2 trong đó có 561 hồ rộng hơn 100km2. Số hồ ở Canada nhiều tổng số hồ còn lại trên thế giới

Thủ đô của Canada là Ottawa nằm trong tỉnh bang Ontario. Cư dân đầu tiên ở Canada là người da đỏ (paléoaméricains) đến từ Á Châu qua một dãi đất nổi ở eo biển Béring nối liền Nga cách đây 30.000 năm. Hậu duệ của họ bây giờ được gọi là người Canada gốc (autoctone) thường sống trong các khu dành riêng (réserve) và hưởng những ưu đãi đặc biệt: được cấp nhà ở, được lãnh tiền trợ cấp, được miễn mọi thứ thuế...

Người autoctone có gương mặt giống người Tàu và Việt Nam nhưng người nào cũng béo phì vì họ ít hoạt động và ăn thịt mỡ nhiều. Khi con gái tôi làm ở thành phố Sept-Iles, miền bắc Québec gần khu dành riêng của người autoctone họ gặp tôi họ nhìn tôi thật lâu xem có phải là đồng chũng của họ không, nhưng khi thấy tôi không béo phì như họ thì họ biết tôi không phải là người như họ. Họ suốt ngày ở không và luôn luôn uống rượu nên tuổi thọ của họ rất thấp.

Canada là cường quốc kinh tế đứng thứ 10 trên thế giới ngang hàng với Nam Hàn và Brazil dù dân số ít hơn hai nước đó. Canada ở trong top 10 nước có cuộc sống tốt đẹp nhứt trên thế giới bên cạnh các nước Bắc Âu, Thụy Sĩ, Úc và Tân Tây Lan. Có nhiều năm Canada đứng đầu top 10 đó. Lưu ý là Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Nhật chưa bao giờ có tên trong top 10 này. Ngân sách giáo dục và y tế ở Canada chiếm phần lớn ngân sách quốc gia. Trẻ em sinh ra được nhà nước trợ cấp đến 18 tuổi. Trường học được miễn phí đến hết cấp phổ thông. Khi học cao đẳng hay đại học sinh viên được học bỗng và mượn tiền lãi nhẹ chỉ trả lại sau khi có việc làm. Người dân thất nghiệp được lãnh trợ cấp thất nghiệp. Không tìm được việc làm, người dân được hưởng trợ cấp xã hội. Ai bệnh được chữa bệnh miễn phí. Trên 65 tuổi thì người ta được lãnh tiền già. Ai làm việc lương thấp được nhà nước cho mướn nhà giá rẻ...

Ba Tô tìm được việc làm nên dọn ra ở riêng. Sau này, ngày đám cưới của nó, Ba Tô có mời vợ chồng tôi đến dự. Nhờ tính cần cù nên nó làm contracteur may cũng khấm khá. Tâm, bạn nó, có máu cờ bạc, mê Casino nên còn lận đận.

Ở Montréal , Casino nằm trên đảo Ste-Hélène ngay dưới cầu Jacques Cartier nên người dân Montréal dễ lui tới. Ai có xe hơi thì chạy lên giữa cầu rồi quẹo xuống đó. Người ta cũng có thể sử dụng métro và xe bus để tới đó. Trong Casino người ta trông thấy rất nhiều dân đầu đen ( Hoa , Việt, Miên, Lào) đến nỗi ngày Tết âm lịch, Casino có tổ chức múa lân mừng năm mới. Nhưng cũng vì đó bao thảm cảnh xảy ra. Có nhiều ông chủ nhà hàng ở phố Tàu bị phá sản. Có người thua nặng đến phải nhảy cầu tự tử. Có kẻ giết người cướp tiền để đánh bạc...Bao gia đình tan nát!

Hệ thống truyền thông: báo chí, radio, TV ở Canada thời đó dù chưa có mạng Internet như bây giờ nhưng cũng rất mau lẹ và chính xác. Năm 1988, hình ảnh Ben Johnson, lực sĩ chạy nước rút của Canada về nhứt ở giải 100 m trong Thế Vận Hội Seoul trên truyền hình làm nức lòng dân Canada. Tiếc thay, sau này anh ta bị tước huy chương vàng vì đã dùng thuốc kích thích để thi đấu. Năm 1989, bao biến cố trọng đại trên thế giới nhanh chóng được đưa lên sống động trên màn ảnh nhỏ. Từ hình ảnh một người dân can đảm chận đường tiến của xe tăng tại quảng trường Thiên An Môn ở Trung Quốc đến cảnh đập đổ bức tường ngăn cách Đông và Tây Bá Linh ở Đức. Những hình ảnh sụp đổ như những con cờ domino của các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu và nhứt là ngày cuối cùng của vợ chồng nhà độc tài Ceausescu ở Roumanie được mọi người theo dõi như đang chứng kiến tại hiện trường. Vụ thảm sát 14 nữ sinh viên tại trường Đại Học Bách Khoa Montréal của một thanh niên mang mặc cảm tự ti vì thua kém phái nữ ngày 6-12-1989 làm kinh hoàng người dân Montréal hiền hoà.

Để chuẩn bị đón rước vợ con sắp qua tới, tôi đi học lái xe. Hùng và Thiện thay phiên tập lái cho tôi tại bãi đậu xe bỏ trống gần nhà Thiện ở khu Côte Des Neiges. Tôi còn nhớ ngày tôi thi lấy bằng lái xe năm 1991 là ngày tổng thống Bush cha mở chiến dịch “Bão Sa Mạc” đánh vào Irak.

Khiêm là bạn với Hùng ở đảo. Khiêm rời đảo qua Canada trước tôi. Khi biết vợ chồng tôi từng mở quán ăn ở Việt Nam và vợ tôi là đầu bếp chuyên nghiệp nên Khiêm đề nghị tôi khi nào vợ tôi qua đây sẽ hợp tác với chúng tôi mở một nhà hàng ở Montréal. Khiêm bỏ vốn và chúng tôi bỏ công. Khiêm sang tiệm Long Mỹ ở đường Jean Talon và chị Mỹ chủ cũ của tiệm sẽ tạm thời giúp chúng tôi làm bếp chính chờ vợ tôi qua.

Một hôm, tôi đang làm việc ở Charcuterie Parisienne thì văn phòng hảng gọi tôi cho biết sở di trú báo tin vợ con tôi được visa sang Canada đoàn tụ với tôi. Không nổi vui mừng nào hơn sau gần 6 năm xa cách tôi sẽ được sum họp với gia đình.

Hôm đi đón vợ con tôi nhằm đúng ngày 8/3 (ngày Quốc Tế Phụ Nữ) năm 1992, tôi nhờ anh Lê Tấn Lộc, bạn đồng nghiệp đồng thời là bạn ve chai ( “camarade de bouteille”) trước 75 và Hùng làm chung hãng lấy xe hơi đi với tôi lên phi trường Mirabel đón vợ con tôi.

Nhớ lại ngày tôi ra đi, Lý, con trai lớn tôi mới vào lớp 6 trường Khánh Hội 1, quận 4 và Lan, con gái tôi đang học lớp 2 mà nay đứa lớn đã 17 tuổi học lớp 11 trường Nguyễn Trãi và đứa nhỏ 13 tuổi học lớp 8 trường Chi Lăng.

Từ phi trường về đến Montréal, tôi mời mọi người vào nhà hàng Chim Sẻ của chúng tôi ăn uống mừng ngày sum họp của gia đình tôi. Tôi đã đổi bảng hiệu Long Mỹ sang Chim Sẻ.

Sáu năm xa cách, đêm đầu tiên gặp lại, vợ chồng tôi có biết bao nhiêu điều để tâm sự. Hai đứa con tôi vì trái giờ giấc cũng không ngủ được. Sáng hôm sau, gã Tây Còi ở tầng dưới chạy lên kiếm chuyện nói rằng chúng tôi làm ồn hắn không ngủ được. Trước đó, nhiều lần hắn gỏ cửa phòng tôi than phiền tôi mở nhạc lớn quá. Bên cạnh phòng tôi có một anh người Hoa, từng du học ở đây, ở một mình chỉ có một cái radio nhỏ mà cũng bị gã Tây Còi này chạy lên kiếm chuyện. Nghe nói gã bị vợ bỏ, bị stress nặng nên trút nỗi hận tình lên những người lối xóm. Khi nghe tôi kể lại, những người làm chung hãng đề nghị tôi dẫn họ về nhà tôi nhậu nhẹt để nếu gã đó chạy lên, họ sẽ cho gã một bài học. Tôi từ chối vì không muốn rắc rối.

Vì vợ con mới qua, tôi không muốn họ bị sốc nên nói với chủ nhà tôi phải trả nhà để thuê chỗ khác dù chưa hết hợp đồng thuê nhà . Chủ nhà thông cảm nẻn thay vì phải bồi thường 3 tháng tiền nhà, tôi chỉ trả một tháng để chủ nhà đăng báo tìm người thuê.

Sáng ngày hôm sau, chúng tôi dọn nhà về đường St-Zotique, cũng không xa chỗ tôi làm. Căn nhà mới là 5 1/2 có 3 phòng ngủ. Khiêm về ở chung với chúng tôi để chia bớt tiền nhà.

Hình chụp vợ chồng tôi năm 1993 ở nhà tại Montréal

Sau vài ngày đi làm giấy tờ và nghỉ ngơi, vợ tôi bắt đầu ra nhà hàng làm bếp chính, Khiêm làm phụ bếp và chạy bàn. Buổi chiều, từ hãng về tôi ghé nhà hàng để phụ việc với hai người.

Tỉnh bang Québec có đa số dân nói tiếng Pháp nên từ năm 1974 chính phủ tỉnh bang này ra sắc luật 101 công nhận Pháp Ngữ là ngôn ngữ chính ở đây. Tất cả mọi giao dịch bằng miệng hay trên giấy tờ phải ưu tiên cho tiếng Pháp. Trên bảng hiệu, nếu bằng hai thứ tiếng Anh và Pháp, thì hàng chữ tiếng Pháp được viết phía trên và to hơn hàng chữ tiếng Anh phía dưới. Chỉ có con cái những người nói tiếng Anh mới được cho học trường Anh, còn lại phải học trường Pháp.

Muốn vào đại học ở Québec học sinh phải qua 13 năm chứ không phải 12 năm như ở Việt Nam: 6 năm tiểu học, 5 năm trung học và 2 năm CÉGEP (Collège d’enseignement général et professionel). Nếu ai muốn học chuyên ngành thì phải học 3 năm ở CÉGEP để có thể trở thành cán sự (technicien).

Xong CÉGEP học sinh theo khoa học thuần tuý ( sciences pures) ghi tên vào các ngành toán hay kỷ thuật, học sinh theo khoa học về sức khoẻ (sciences de la santé) ghi tên vào y khoa, nha khoa, dược khoa, thú y hay điều dưỡng. Các trường đại học chọn sinh viên theo thành tích học vấn ở trung học và CÉGEP.

Gay go nhứt cho những ai muốn học thành bác sĩ. Không những phải có điểm cao mà còn phải qua một cuộc phỏng vấn. Ngoài ra các trường đại học còn đưa ra một tiêu chuẩn chọn lựa theo thống kê gọi là cote Z hay cote R. Tôi được các ông bác sĩ Việt Nam khuyên cho con ghi tên ở những trường CÉGEP dễ để có điểm cao nhứt trong trường thì được cote Z cao, như vậy chắc chắn được nhận vào y khoa. Tôi nghe lời cho con gái tôi vào học CÉGEP Rosemont là một trường dễ thay vì vào Bois De Boulogne hay Maisonneuve là các trường khó. Không ngờ năm con gái tôi vào đại học thì người ta đổi cote Z sang cote R, theo đó ai học trường dễ sẽ bị trừ điểm. Thành ra con gái tôi không vào được y khoa đành vào nha khoa. Nhưng may mắn thay, với ngành này nó đã đạt được thành công trong nghề nghiệp.

Một ngẫu nhiên, tôi và hai con tôi đều từng cùng học ở trường đại học Montréal. Trường này toạ lạc trên đồi Mont Royal nên phong cảnh rất đẹp. Nhưng vào mùa đông, đường dốc bị đóng băng nên khi di chuyển từ pavillon này sang pavillon khác rất nguy hiểm vì trơn trợt. Tôi đã té một lần trên đó bị trầy trụa cả mặt mày.

Trước đây, ở tỉnh bang Québec, giáo dục là công việc của Giáo Hội Công Giáo. Vì vậy. Trước năm 1998, Uỷ Ban Công Giáo Học Đường Thành Phố Montréal CÉCM (Commission des écoles Catholiques de Montréal) quản lý tất cả cá trường tiểu học, trung học, trường người lớn và trường dạy nghề. Từ ngày 1/7 năm 1998 Uỷ Ban này đổi thành Uỷ Ban Học Đường Thành Phố Montréal CSDM (Commission scolaire de Montréal).

Tôi dẫn hai con tôi đến văn phòng CÉCM xin ghi danh đi học. Hai đứa được nhận vào lớp acceuil ở trường trung học Louis-Joseph-Papineau trên đường Louvain Est cách nhà chúng tôi khoảng 45 phút đi xe bus. Ngày đầu tiên tôi dắt chúng đến trường cho biết. Trên xe bus tôi đếm số trạm dừng cho chúng nhớ. Hôm sau hai đứa tự đi học và tôi không quên viết địa chỉ trên một miếng gi